Бо арынга эртем ажылдарын база шүлүктер сайгарылгаларын чырыттым. Оон аңгыда бо медээниң адаанда өске сайттарда бар солун болгаш  ажыктыг эртем ажылдарының база өске авторларның шүлүктериниң ссылкаларын салдым. Херек болза, ссылкаже баскаш, ап болур силер.

ТЫВА-ОРУС СЛОВАРЬ

Н| Ө| Т| Ү| Ы| Э| Я| Основные географические названия  Условные сокращения 

 Бо словарьны Илья Франк деп кижиниң сайтындан алдым. 

http://www.booksbooksbooks.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=113:2010-05-11-19-53-51&catid=64:tuvinskiy&Itemid=82

Людмила Мижит, ф.э.к.,

ТГШИ-ниң эртем ажылдакчызы.

ТЫВА ЧЕЧЕН ЧОГААЛДЫҢ АМГЫ ОРУУ

21-ги чүс чылда делегей кандыг байдалдыг болурул? Бо айтырыг делегейниң шупту чоннарын дүвүредип турар. А ол айтырыгга харыылаар дизе, делегейниң эрткен оруунче хая көрнүп көөр апаар. Сөөлгү каш чүс чылдарда тергиидеп турган рационалдыг эртем теориязы, технологизм, кижи амытанның халдакчы үзелиниң мөөңнээшкини – бо бүгү сагыш-сеткилдиң, культураның болгаш бойдустуң хоозураашкынынга эккелген деп амгы үениң эртеми санап турар. 20-ги чүс чыл дургузунда бис шупту чүвениң кол күжү, амыдыралдың шимчедикчизи - Кижи деп санап турган болгай бис. Кижини Бойдустуң ээзи деп санап турганы сеткилдиң болгаш мөзү-шынарның сандараашкынынга эккелген. Бо бүгүнү эдер, Бойдусту оожургадып, Черни катап экижидип, амгы үениң "бедик сайзырал, депшилге" деп санап турар сандараашкынны соксадыр дээш, бүгү делегей, ооң иштинде кижи бүрүзү, ук чүүлдерни катап угаап-бодаар ужурлуг.  улаштыр номчуур >>>

СТЕПАН САРЫГ-ООЛДУҢ   ӨРТЕМЧЕЙЖЕ   КӨРҮЖҮ

    Тыва литератураның классиги С.А. Сарыг-оолдуң чогаалдары ам-даа чаа-чаа салгалдарга чоннуң чурттап эрткен төөгүзүн, өртемчейже көрүжүн, күзелдерин дамчыдып, кадагалап чоруур. Чүнүң-даа мурнунда «өртемчейже көрүш» деп сөстерни тодарадып көрээлиңер. «Өртемчей» – чер-делегей, оон делгемнеринде амылыг болгаш амы чок бойдус, амыдырал-чуртталга. «Чогаалчының көрүжү» – делегейни канчаар көрүп, билип турары; чогаалчының амыдырал, чөптүг (база) – чөптүг эвес чорук(тар) дугайында бодалдары, философчу угаадыглары, күзелдери, идеалдары. Ынчап кээрде, «чогаалчының өртемчейже көрүжү» деп сөстерде  «чер-делегей, амылыг болгаш амы чок бойдус, оларның аразында кижи, кижиниң амыдырал-чуртталгазының дугайында чогаалчының философчу көрүжү, үзел-бодалы, күзелдери» деп утканы киирип турар бис. улаштыр номчуур >>>

Василий Салчак, ТГШИ-ниң

эртем архивиниң эргелекчизи

 Кызыл Эник Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романының кол маадырлары…

(үлегерлээн маадырлар дугайында)

     Кандыг-даа чогаалдың кайы бир маадырының (персонажының) амыдыралдан үлегерлеп алган маадырын (прототивин) тодарадыры номчукчуларга-даа, шинчилекчилерге-даа солун. Тыва чогаал сайгарыкчылары, шинчилекчилери үлегерлеп алган маадырлар дугайында айтырыгже амдыгаа дээр улуг-ла кичээнгей салбайн турар.

    Чечен чогаал маадырларының аажы-чаңының, мөзү-бүдүжүнүң быжыгып турумчуй бээринге чедир өзүлдезин чуруп көргүзерде чогаалчы кижи ужуражып душканы, чугаалажып танышканы хөй-хөй кижилерниң эки-даа, багай-даа талаларын, оларның чараш-даа, дудуу-даа шынарларын чаңгыс-даа, оон хөй-даа кижилер кылдыр хуулдуруп, чыып тургузар бир мөзүлеш овур-хевирлерни үндүрүп кээр...

  улаштыр номчуур>>> 

Александр ДАРЖАЙ, Тыва Республиканың Улустуң чогаалчызы

 «УРАН СӨСТЕН УГААН СЕРГЭЭР»

 (Владимир Серен-оолдуң “Өскен өөмден - өртемчейже” деп номундан эге сөс)

 Владимир Седипович Серен-оолдуң чогаалдары тыва чечен чогаалдың чардынмас кезээ, ооң төөгүзүнүң база бир бот-тускайлаң арны болуп арткан деп чугаалап болур үе келген. Ол тыва чечен чогаал болгаш уран чүүлдүң төөгүзүнге бодунуң балалбас истерин арттырарындан аңгыда, ооң хөг-жүлдезинге көскү чаартылгаларны киирген чогаалчыларның бирээзи. Тыва чогаалчыларның үшкү салгалының төлээлек-чилериниц аразында ол эң-не калбак мергежилдиг, онзагай үннүг, кайгамчык салым-чаяанныг чогаалчы деп санадып келгени анаа бир таварылга эвес. Шынап-ла, Владимир Серен-оолдуң уран, мерген чогаалчы салым-чаяаны шүлүкке-даа, шии-даа чогаалынга чаңгыс аай дески сайзырап кел-генин номчукчулар-даа, чогаал шинчээчилери-даа билир.

Шүлүкчү, шии чогаалчызы, прозачы, профессионал артист, мергежилдиг журналист чораан деп, чон Владимир Серен-оолду ынчалдыр билип, ооң чырыткылыг тураскаалын чылыг сеткип, сактып чоруур. Ол бөгүн бистиң аравыста чок; турган болза, бисти дөрже чалап, бодунуң алдан харлаан доюн эрттирип, бараан болуп чоруур ийик. Ол бистен кончуг бышкан мерген угаан үезинде чарлып чоруткан. Дириг кижи четпес оранче кезээ мөңгеде чоруткан-даа болза, ол биске сеткилди уярадып келир кайгамчык чогаалдарын арттырып каан.  улаштыр номчуур>>>

Доржу К.Б., ТКУ-нуң тыва болгаш ниити дыл эртемнериниң кафедразының доцентизи, ф.э.к.

ВЛАДИМИР СЕРЕН-ООЛДУҢ ИЛИГЛЕРИНИҢ ЛЕКСИКТИГ САЙГАРЫЛГАЗЫ

Өвүрнүң. Торгалыг, Дус-Даандан үнген талантылыг чогаалчылар династиязының база бир салгалы Тыва Республиканьң алдарлыг чогаалчызы Владимир Седипович Серен-оолдуң чогаадыкчы азы чогаалчы оруу дыка делгем болгаш делгереңгей. Ол хөй талалыг чогаадыкчы ажыл-ижи-биле төрээн чуртунга, чонунга бараан болуп келген шүлүкчү, шиичи, прозачы, очулдурукчу, журна­лист, артист.

Владимир Серен-оол - чеди номнуң, ооң иштинде «Сыгыт» (1973), «Солаңгы» (1977), «Өгже чалалга» (1985), «Белдир» (1993), «Өскен өөмден өртемчейже» (2002) беш шүлүк чыындыларыньң автору. Сөөлгү чыындызын, ол чок апарган соонда, ооң 60 хар юбилейин таварыштыр чырыкче үндүрген.

Чечен чугаалар база новеллалардан тургустунган «Хээлиг истер» 1989 чылда, шиилери «Сөөскеннер чечектелип турда...» деп ат-биле тускай ном кылдыр 1995 чылда үнген. Ында алды шии база «Чааскаан» деп монолог-чечен чугаа киирген. 1991 чылда ооң «Каң-кыс» тоожу-тоолу тыва, орус дылга (Анатолий Преловскийниң очулгазы-биле) 1991 чылда үнгени-биле В.С.Серен-оолду тоолчу (сказочник) деп база адап болур.  улаштыр номчуур >>>

Уран ДОНГАК

«ШҮЛҮҮМ – ЫРЫМ  БОЛГАШ   ЫНАКШЫЛЫМ   САГЫНДЫРАР»

 Шүлүкчү Монгуш Доржунуң дугайында

            Шүлүкчү Монгуш Доржунуң алдар-ады 1960 чылдарның эгезинде-ле тарай берген. Ол беш номнуң автору: «Сында одаглар» (1965), «Ынакшыл» (1968), «Хөрлээ» (1972), «Сыргалар» (1989), «Суг-чинчилер» (1992). М.Б.Доржунуң баштайгы ийи номунга критиктиг үнелелди О.Ө.Сувакпит берген (1965, 1968). С. Тамба 1972 чылда «Судалдың согуу» деп чүүлүнге «Хөрлээни» сайгарып көрген. 1992 чылда С.Сандю «Онзагай салым-чаяан» деп ажылды бижээн. Шүлүкчүнүң чырык өртемчейден чоруй барганы тыва литературага улуг чидириг бооп, эжинге, башкызынга мөгейиг, чоктап-кудараан сеткил-биле элээн хөй сактыышкыннар солуннарга үнген (Ө.Чиңмит, В.Монгул-оол, М.Дуюнгар б.ө.д.). >>> улаштыр номчуур

Уран Донгак

ЕНИСЕЙ   БИЖИКТЕРИНДЕ    БОЛГАШ   ТЫВА   ШҮЛҮК ЧОГААЛЫНДА АЙ   БИЛЕ   ХҮННҮҢ    ПОЭТИКТИГ   ОВУР-ХЕВИРИ 

            Орхон-Енисей тураскаалдарында бижимелдерниң эрте-бурунгу овур-хевирлеринде бурунгу түрктерниң өртемчей көрүүшкүнү, делегей билиишкини көрүнчүктелген.  Енисей кавызындан тыпкан хөөр бижиктеринде сарыг өртемчей-биле чарлып тура, маадыр: «Элим, хааным, силеримге пөкпедим, хүнден, айдан астыктым, халак!» – «äliм каным сiза бокмадiм кун аi азыдым iыта!» – деп халактаар. улаштыр номчуур>>> 

Василий Салчак, ТГШИ-ниң

эртем архивиниң эргелекчизи

Сергей Пюрбюнуң шүлүктеринде бурунгу түрк бижимелдерниң аян-хөөннери

 Аян-хөөн дээрге тема болгаш идея-биле чергелештир кандыг-ла бир немелде утканы киирип чоруур чогаалгалдың бир кезээ. Ынчаарга аян-хөөн бүрүзү турумчуй берген тус-тус уткаларлыг болур.

Аян-хөөн болза чамдыкта хевири өскерлип, дапкырлап чоруур чаңгыс сөс азы сөс каттыжыышкыны-даа бооп болур, азы аңгы-аңгы лексиктиг кезектерниң дузазы-биле кандыг-ла бир утканы илередип болур, бир болза чогаалга эпиграф азы кандыг бир эгениң ады болуп кирип кээр ийикпе, азы сөзүглелден чүгле даап бодаашкын-биле эскертинер суг болгулаар.

Аян-хөөннүң эң-не чугула демдээ - ооң сөзүглелге долу эвес, тывызыксыг, шала ажыглаттынган утканы илередир шинээ-биле онзагайланып чорууру болур...  улаштыр номчуур>>>

Василий Салчак, ТГШИ-ниң

эртем архивиниң эргелекчизи

 Александр Даржайның «Ынакшылдың ширээзи» деп сонеттер дептеринге хамаарыштыр

 Сонет аныяк тыва шүлүк чогаалынга 1940 чылдарның төнчүзүнде-ле көстүп келген. Ук жанрның кажан, каяа тыптып келген төөгүзүн, база ооң янзы-бүрү улус-чоннарның литератураларының сайзырап, хөгжүүрүнге кандыг салдар чедирип турганының дугайында М.Хайдып, Б.Күжүгеттиң «Тыва поэзияда сонет» (альм. «Улуг-Хем» №35, 1975, ар.235-239),  С.Комбунуң чыып тургусканы «Тыва сонеттиң антологиязы» (Кызыл, 2002.) деп номнуң эге чүүлүнден көрүп болур.  улаштыр номчуур>>> 

Январина Яковлевна Яндак

Шүлүкчү Роман Лудуптуң шүлүктериниң онзагайы

1980 чылдарның ортан үезинде Роман Лудуптуң шүлүктери тыва номчукчуларга билдинип эгелээн. Ынчан парлаттынган ооң шүлүктери тыва поэзияга чаа сырын, онзагай аялга кылдыр дыңналып, билдинип келген. Ооң шүлүктери өскелерден аңгыланып турары дыка көскү болган. Ынчан солун-сеткүүлдерге ооң шүлүк бижиир аянын Сергей Есенинге деңнеп турган. Ылаңгыя «Ийи чагаа», «Сөөлгү дүннү сактып артар, ол-ла ыйнаан…», «Эр болуп аккыр өөмден ужуп үнгеш…», «Уттундурган одуруглар» дээн чижектиг шүлүктер номчукчуларның сеткил-сагыжының аялгазынга хөөннежи берген. Р. Лудуптуң баштайгы номунда ынакшыл темазы колдап турган. Ийиги ному «Чер – Дээрниң кыйгызында» автор көңгүс өске деңнелге көстүп келген. Ийиги номда ынакшыл темазы база бар, ынчалза-даа ада-чуртунуң, арат чонунуң келир үези дээш сагыш човаашкыны буддизм философиязының көрүжүн таварыштыр төрүттүнүп келгени көскү апарган. уланчызы>>>