Василий Салчак, ТГШИ-ниң эртем архивиниң эргелекчизи Кызыл Эник Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романының кол маадырлары… (үлегерлээн маадырлар дугайында) Кандыг-даа чогаалдың кайы бир маадырының (персонажының) амыдыралдан үлегерлеп алган маадырын (прототивин) тодарадыры номчукчуларга-даа, шинчилекчилерге-даа солун. Тыва чогаал сайгарыкчылары, шинчилекчилери үлегерлеп алган маадырлар дугайында айтырыгже амдыгаа дээр улуг-ла кичээнгей салбайн турар. Чечен чогаал маадырларының аажы-чаңының, мөзү-бүдүжүнүң быжыгып турумчуй бээринге чедир өзүлдезин чуруп көргүзерде чогаалчы кижи ужуражып душканы, чугаалажып танышканы хөй-хөй кижилерниң эки-даа, багай-даа талаларын, оларның чараш-даа, дудуу-даа шынарларын чаңгыс-даа, оон хөй-даа кижилер кылдыр хуулдуруп, чыып тургузар бир мөзүлеш овур-хевирлерни үндүрүп кээр. Кажан уран-чечен овур-хевир, херек кырында амыдырап чурттап чораан кандыг-ла бир кижиге элдээртиг болуп, а ол элдээртиг номчукчуга билдине бээрин автор чедип апкан болза, ол эки-ле харын. Мындыг таварылгада ол чогаал шинчилээр эртемниң даяныр бир чугула кезээ-даа бооп болур. А кажан, кандыг-ла-бир кижиге дорт азы, харын-даа, шуут-ла угландырбааны, эскертинмес нарын чогаадыкчы ажыл-чорудулганың, азы чогаалчының ала-чайгаар ындындан кээр көскү хөңнүнүң уламы-биле чугаа чоруп турган болза, ол өске херек. Мындыг таварылгада чогаадыкчы ажыл-чорудулга дээрге, чогум чүл ол деп айтырыгга харыы бээри хөй талалыг. Үстүнде демдеглээн ол ийи чүүлүвүстүң алыс утказы ийи аңгы, ынчалза-даа оларның кайызы-даа чогаалчы кижиниң чогаадыкчы бодалы, үзели, көрүжү-биле ыяап-ла харылзаалыг болур. Ындыг болганда, үлегерлеп алган маадырларны тодарадырының мурнунда дараазында чүүлдерни ылавылап алган турары чугула. Бирээде, чогаалчы херек кырында амыдырап чурттап чораан кижилер-биле чогаал маадырының аоазында харылзааны номчукчуларның угаан-бодалынга арттырар сорулганы салып алган турган бе? Ийиде, чогаалчы амыдыралдан алдынган кижилерни үндезин барымдаа болдурар азы анаа-ла чижеглээн, дөзевилээр дээни ол бе? Ынчангаш чогаалдың сөзүглелиниң база ооң тургузуунуң сайгарылгазы амыдыралдан үлегерлеп алган маадырларның айтырыгларындан чугула болур. Ындыг-даа болза ооң дугайында шуут-ла чугаа кылбас дивээни-ле ол болгай. Кызыл-Эник Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп роман-тетралогиязының кол маадырлары Сүлдемнерниң салгал дамчаан өг-бүлезиниң амыдыралындан үлегерлеп алдынган маадырларының дугайында, кыска-даа бол, чугаа чорудар сорулгалыг бис. ²Сүүр кижи турган… Турза узун, тутса мөге деп улустуң чугаалажыр кижилериниң бирээзи ол… Ол кижиниң аптаразыг делгем хөрээ, чодур дыт дег тырың дурт-сыны, кадап каан адагаш дег… (Ол) кижи кадыр элзиг хавааның баарында чашты берген кара карактарын шала имирерткеш, мурнунда улуг чоога кежир аргаже чиге көргеш, өшкү салын чаңчыккан аайы-биле соок салаалары-биле ээргилээн…². Номчукчу билир-ле болгай, кышкы сүүр кырында Сагаан-+гбе дег агара берген сегел салдыг, мөге-шыырак дурт-сынныг, аңчы кижи кымыл дээрзин аан. Сүлдем?! Сүлдем болбайн аан. Деңнелге кылдыр К.Кудажының «Тараа» деп тоожузундан дараазын да одуругларны номчуп көрээлиңер: ²Кастыктары… көгергилей берген, аразында эльек ак-ак дүктерлиг сегел салдыг, делгем эгиннерлиг, хүрең шырайлыг… ашак кижиниң адын Суваң дээр…². Суваң? Суваң деп кымыл ол?! … «Тыва улустуң чаңчылдарында, ылаңгыя эр кижи, бодунуң ада-өгбезиниң беш –алды салгалынга чедир билир ужурлуг деп, тывалар ынчаар чугаалажып чораан… Кырган-ачам Суваң деп кижи. Чогум көрбээн мен. 1921 чылда-ла чок болган кижи дээр. Мен 1929 чылда төрүттүнген болгай мен…» (ТГШИ-ниң Бижимелдер фондузунда К.Кудажының сактыышкыннарындан). Ынчаарга-ла «Уйгу чок Улуг-Хемде» Сүлдем ирейниң прототиви азы амыдыралдан үлегерлеп алган маадыры Кызыл-Эник Кыргыстың (ачазы Кудажының адазы _ В.С.) кырган-ачазы Суваң ирей ол ышкажыл але?! Ол ылап-ла ындыг бе дээрзинге чигзиниг турбас кылдыр үстүнде сактыышкыннарның уланчызын ужуктап көрээлиңер: «Сүлдем ашакты кырган ачамның Суваң деп адын арттырып алыйн дээримге, «Тараа» деп номумда база ынчаар адаан-на болгай. А сүлдем дээримге, ол Сүлде (Сүлдем _ мээң ук-ызыгуурум _ В.С) черле, бедик, өг-бүлениң баштыңы, ындыг (ыдыктыг _ В.С.) кижизи, өг-бүлениң сүлдези боорга, дыка хөй аттарны шилип тургаш, ол атка доктааган мен… ». Ынчаарга бо кыска чүүлдүң эгезинде салдынган ийи чүүл айтырыывыска хамаарыштыр ам чүнү чугаалап болур бис? Бирээде, херек кырында, Кызыл-Эниктиң кырган-ачазы, Суваң ирейниң 10 оолдуг, бир кыстыг өг-бүлезиниң амыдыралы-биле романның эгезинден төнчүзүнге чедир чогаал маадырлары Сүлдемнерниң беш салгалының аразында харылзааны номчукчуларның угаан-бодалынга артырар сорулганы К.Кудажы салып алган турган… Чогаалчы кижи _ чурттап чораан үезиниң херечизи, эрткен үениң шинчээчизи, ол-ла бүгүнү келир үениң салгалдарынга дамчыдып бээр сорулгалыг төрээн чериниң, ооң чонунуң уран-сиилбикчизи болгай. Ынчангаш Кызыл-Эник Кудажы, Улуг-Хемниң унун чурттаан Кыргыс Суваңның (беш салгал ажы-төлү-биле) өг-бүлезиниң амыдырал-чуртталгазын дамчыштыр, ХХ вектиң эгезинден төнчүзүнге чедир, Тывага болуп турган (социал-экономиктиг болгаш культура-хөгжүлделиг чаартылгаларны, өскерлиишкиннерни), төөгүлүг болуушкуннарны көргүзер дээн сорулгазын чедимчелиг күүседип шыдаан-дыр. Ийиде, Кызыл-Эник Кудажы амыдыралдан үлегерлеп алдынган кижилерни, Суваңнарның ажы-төлүнге хамаарыштыр (кижиниң ат-сывын, арын-шырайын, аажы-чаңын, назы-харын, аал-хонажын; кайы чылын, кайы айда, кайы хүнде _ кажан, каяа, чүү болуп турганын амыдыралга ол-ла олчаан болуп турганы дег) шуут-ла үндезин барымдаа болдурарын оралдашпаан (үндезин барымдаа болдурарынга төөгүге херек кырында киржилгелиг кижилерни ол-ла ат-сывы-биле, ол-ла үеде ажыл-херектери-биле Буян-Бадыргыны, Күрседи, Чүрмит-Дажы дээш, оон-даа өскелерни ажыглаан-на болгай), а Тывага ол эрткен төөгүлерлиг үелерниң иштинде, Сүлдемнерниң амыдырал-чуртталгазы-биле дөмей салым-чолдуг кижилер хөй турганы-биле, ындыг өг-бүлелерний хууда амыдыралын чижеглеп, шак-ла ындыг бир мөзүлеш овур-хевирни тургусканы ол. Чижеглеп дөзевилээни ылап бе? Азы ол даап бодаашкын, хоозун чугаа эвес ирги бе? Бо айтырыгларга харыы кылдыр, база-ла, чогаалчының сактыышкыннарындан мындыг одуругларны киириштирип көрээлиңер: … «Буянның (овур-хевириниң _ В.С.) кол ооргазын ачамны (Михаил) (Кудажы _ В.С.) кылдыр бодап алгаш, Хойлаар-оол деп турар маадырның адын Хөйтпак-оолду (Хойтпак-оол Кыргыс Хууракович _ хөй ажы-төлдүг Суваңның оглун ооң акызы Хуурак азыраан. Ол Хову-Аксының кобальт рудазын тыпканы-биле (Сталин) Күрүне шаңналының лауреады бооп Тываның төөгүзүнге арткан) бодап алган мен. А ынчаарга, ол Саванды кижини дээрге (ачамның дуңмазы Арапчор деп кижи чораан Беш-Мелдер аъттыг мен деп хөөрээр. Кырган-ачамның база бир, Сарыг-оол деп оглун, черле хөй кижилер аразынга элдеп-эзин чаңныг кижилер чоруур боор, кара-хөк аажылыг кижи чораан дээр. Багай самдар өөнге олуруп алган, ажы-төлү эңдерик, ол хирезинде, үргүлчү арыгланган, аштанган, ²Байым-даа кончуг² деп-ле чоруур) ол Сарыг-оол биле Арапчорнуң аажы-чаңын, амыдырал чуртталгазын холуштуруп тургаш бир овур-хевир үндүрүп алган мен… Ынчаарга Савандының адын шилип алыр дээш мырыңай пат болган мен. Аттар шилип турумда, бир төрелим кижи чок болу берген. Ол кижини сөөлгү орукче үдээр дээш чеде берген бис. Тывалар ындыг-ла болгай, кавай үндүрбээнде, сөөлгү дүне ора хонар. Аъш-чемни кудуп, сунуп турар. Улустар ында шыдыраалап ойнап, чугаалажып-даа олурар… Дыңнап чыдарымга, улус аразында, Саванды-ла дижип турар. Ол кижи кирип келгеш-ле, ана, хамык чүве чугаалааш туруп берген. Улус, ана, чир-шоң дүжүп-ле турар. Мен ам, дашка сунарга, удаан кижи бооп, а херек кырында, ол кижиниң чугаазын дыңнап чыдар мен. Ол Савандының адын, тыппайн чораан адымны, эзирик улус аразындан ынчаар тып алган мен. Чүге Саванды болганы ол дээрге, адыр. Мээң ол чогаалымда Саванды арай сээдеңзимээр-даа ышкаш, ындыг хевирлиг кижи-ле болгай. Черле, чоннуң аразында чедер-четпези-даа билдинмес, сээдең, сээдең эези-даа билдинмес, харын чамдыкта улустуң эки-багын-даа дорту-биле чугаалаптар улус бар боор. Арын-нүүр чүнү-даа барымдаалавас, дүк кагар савааш-биле салба берипкен чүве ышкаш, бай, ядыы-даа дивес, чула савап, чула сөглеп каапкаш баар. Билир, билбес-даа болза чула сургап, чула улдап кааптар. Саванды деп ат _ ол савааш-биле холбаштыр бир овур-хевир тургузуп турар. Буян дээрге тыва ат. Ол сөстүң утказы база чүгле эки чүве оштаан. Ынчангаш кол маадырны ынчаар адап алганым ол-дур. Анай-Кара _ авам-дыр…». Чогаалчының авазы Чандаңмаа Сарыговна _ Анай-Кара, ачазы Михаил Суванович Буян, а Кызыл-Эниктиң ук романда кым болуп турарын дораан-на эскерип каан боор силер. ²Анай-Кара оол уруг божуп берген _ чарын аразында меңниг. Ногаан тарийги биле Сагаан тарийгиниң чагыын езугаар, бирээде, күске чылын төрүттүнген боорга; ийиде, меңгизи кара _ черде чоруур боорга, оглун аза-четкер албас кылдыр Чолдак-Ой деп адап алган…². Ол ат база чаптанчыы, тывызыы кончуг болуп бүткен. База-ла деңнелге кылдыр чогаалчыны үстүнде сактыышкынындан: «Ооң соонда (авам, ачамга) ол бурганнар (Ногаан тарийги, Сагаан тарийги): ²Ам оол уруг төрүттүнер-дир… Ынчаарга демдектиг төрүттүнер оол эвеспе…² дээн-дир… Ол демдээмни шагда чажырар кижи мен. Ам сеңээ көргүзейн. (Оң талакы өштүнде улуг омааш бажы хире хүрелдир өңнүг меңни көргүскен _ В.С.) ол бурганнарның чугаазы шын болган». Чогаалда Чолдак-Ой биле ооң үндезилеттингени үлегерлээн маадыр Кызыл-Эниктиң аразында дыка чоок, дүгжүр-даа база арай ырак, дүүшпес-даа чүүлдери бар. Чоок болгаш дөмей чүүлдери чүл дизе, бирээде, чогаал маадыры Чолдак-Ойнуң-даа, үлегерлээн маадыр Кызыл-Эниктиң-даа төрээн чери, ойнап өскен чери _ Улуг-Хемниң Барык уну Чээнек, Ийи-Тал ынаар болуп турар. Ийиде, аза-четкер албас кылдыр адын адааны; үште, меңгизи черде (олуттуг) болуп турары; дөртте төрүмелинден онзагай меңниг болуп турары дээш оон-даа өске. Чогаалчы амыдыралдан үлегерлеп алган чүүлдерни чогаалынга ол-ла олчаан дүжүрүп чурууру азы бижиири албан эвес. Чогаадып азы бодап тыпкан деп чүве турар. Тыва чечен чогаалдың хоочуннары Сергей Пюрбюнүң, Степан Сарыг-оолдуң таваан салганы эстетиктиг чаңчылдарны, чурумалдыг аргаларны, уран хевирлерни уламчылавышаан, Кудажы «Уйгу чок Улуг-Хемге» эрткен төөгүнү ханы ажыдарынга боттуг маадырларның амыдыралындан эвээш эвес чүүлдерни чедимчелиг ажыглаан. Ынчангаш ук чогаал улусчу үндезинниг, бадыткалдыг барымдааларлыг.
|
|
|
|