Людмила Мижит, ф.э.к., ТГШИ-ниң эртем ажылдакчызы. Тыва чечен чогаалдың амгы оруу 21-ги чүс чылда делегей кандыг байдалдыг болурул? Бо айтырыг делегейниң шупту чоннарын дүвүредип турар. А ол айтырыгга харыылаар дизе, делегейниң эрткен оруунче хая көрнүп көөр апаар. Сөөлгү каш чүс чылдарда тергиидеп турган рационалдыг эртем теориязы, технологизм, кижи амытанның халдакчы үзелиниң мөөңнээшкини – бо бүгү сагыш-сеткилдиң, культураның болгаш бойдустуң хоозураашкынынга эккелген деп амгы үениң эртеми санап турар. 20-ги чүс чыл дургузунда бис шупту чүвениң кол күжү, амыдыралдың шимчедикчизи - Кижи деп санап турган болгай бис. Кижини Бойдустуң ээзи деп санап турганы сеткилдиң болгаш мөзү-шынарның сандараашкынынга эккелген. Бо бүгүнү эдер, Бойдусту оожургадып, Черни катап экижидип, амгы үениң "бедик сайзырал, депшилге" деп санап турар сандараашкынны соксадыр дээш, бүгү делегей, ооң иштинде кижи бүрүзү, ук чүүлдерни катап угаап-бодаар ужурлуг. Экологтуг сандараашкындан, культура болгаш мөзү-шынар сандараашкынындан үнер дизе, сеткил-сагыш культуразын бедидери чугула. Чүге дээрге ол орук кижи биле бойдустуң аяннашкаанга даянган, мөзү-шынар дүрүмнерин сагыырының оруу-дур. Бис, тывалар, база бойдус-биле тудуш чурттап чораан болгай бис, бойдуска кандыг-даа хора чок, кижиниң бодалдары безин ала-чайгаар бойдус, Өртемчей-биле тудуш чораан. Кижи- бойдустуң төлү-ле болгай. Шак ол чаңчылды эгидери, Өртемчейни кол өзек кылдыр көөрү - бисти экологтуг болгаш мөзү-шынар үрелир халаптан камгалап болур. Бо бүгү чечен чогаалдың сорулгаларынга дорт хамаарылгалыг. Чүге дизе уран-чечен чогаал кижиниң хевирлеттинип тургустунарынга, чоннуң үзел-бодалын хевирлээринге улуг ужур-дузалыг болгай. Тыва чечен чогаал чаа аргалар ажыглап, чаңчылчаан делегей көрүүшкүнүн оттуруп, алыс шынче, делегейни билип алырынче чөөн чүк улузунуң үзел-бодалдары-биле көөр болза, чедимчелиг боор. Тыва чоннуң ханы дөстүг төөгүзү, культурлуг чаңчылдары, ооң-биле холбашкан национал медерели чечен чогаалдың хевирлеттинеринге чемиштиг дазыл болган. Уран чогаал – чоннуң амыдыралының, төөгүзүнүң, шажын-чүдүлгезиниң, сүлде-сүзүүнүң, сеткил-сагыжының өске чоннардан ылгалып чоруур онзагайының болгаш шаг-үениң аайы-биле байдалының көрүнчүү. Ооң оруу анаа каалама орук эвес, ол оңгул-чиңгилдиг, нарын ээтпектерлиг, бедигээштерлиг... Тыва чечен чогаалдың ол оруунда турар онзагай салым-чаяанныг кижилер чогаалчылар-ла болгай. 1930 чылдардан бээр хөгжүп келген тыва чогаалдың төөгүзүнүң кол арыннарын ооң үндезилекчилери болгаш сайзырадыкчылары: С.А.Сарыг-оол, С.К.Тока, С.Б.Пюрбю, В.Ш.Көк-оол, Б.Д.Хөвеңмей, О.К.Саган-оол, Л.Б.Чадамба, С.С.Сүрүн-оол, М.Б. Кенин-Лопсан, К.К.Кудажы, Ю.Ш.Кюнзегеш, Е.Т.Танова, С.В.Козлова, А.А.Даржай, Ч.Ч.Куулар, В.С.Серен-оол, М.Б.Доржу болгаш өскелерниң-даа чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын чогаал шинчилекчилери "Тыва чогаалдың допчу очерктеринде", монографияларында, "Тыва чечен чогаал: сөөлгү үениң шинчилелдери" деп эртем чүүлдериниң чыындызында дээш оон-даа өске номнарда чырыткан. Тыва чечен чогаалдың тургустунганы өске-даа үндезин чоннарның чечен чогаалдары дег, боду тускай оруктуг, чаңчылдыг. Ол чаңчылдың бир талазы - бот намдар тоожуушкун улуг черни ээлеп турар. Үндезин чоннарның чечен чогаалында бо чүүл ниити чүүл болуп турар. С.Токаның "Араттың сөзүнде", С. Сарыг-оолдуң "Аңгыр-оолдуң тоожузунда", Чингиз Айтматовтуң "Белый пароход", Юрий Рытхэунуң "Когда киты уходят", Мустай Каримниң "Детство", индей чогаалчы Н. Скотт Момадэйниң "Дом, из рассвета сотворенный" деп романнарында кол чүүл – бодунуң намдарын биживишаан, чогаалчы чонунуң культуразының ховар байдалын, онзагайын илередир база ада-өгбениң соон салгаар, чаёчылчаан үнелелдерни чидирбейн, кадагалап арттырып аарынга ажыктыг. Тыва уран чогаалдың тургузукчуларының эгелеп каан улуг ажыл-үүлезин дараазында салгалдарның төлээлери төлептии-биле уламчылап, чоннуң алдын шыгжамырынче эвээш эвес чогаалдарны бижээн. Ол чүүл тыва чечен чогаалдың хөгжүлдезиниң оруу уламчылап турар дээрзин херечилеп турар. Амгы тыва чечен чогаал жанр, хевир талазы-биле улуг хөгжүлделиг деп шыдавас бис. Ынчалза-даа чаа чүс чылдың эгезинде парлалгага көстүп келген чогаалдарның аразында уран-чечен деңнели бедик, амыдыралдың болуушкуннарын болгаш кижиниң сагыш-сеткилин шинчилеп көргүскен, тыва чечен сөстү төөгүге арттырып шыдаан чогаалдар барын демдеглевес аргажок. Оларның иштинден дараазында чогаалдарны ылгап, демдеглеп болур: * Тываның Улустуң чогаалчызы М.Б.Кенин-Лопсанның "Буян-Бадыргы" деп төөгүлүг роман-эссези. Тываның төөгүзүнде улуг эртем-билиглиг, Лопсан-Чимит башкының өөреникчизи чораан, моол, төвүт, кыдат, орус дылдарны өөренип алган, төре баштаар салымныг кижи Буян-Бадыргының шылгараңгай бодалдары, ажыл-херээ, салым-чолу бо номда долузу-биле чырыттынган. Ол-ла чогаалчывыстың "Читкен уруг" деп романында "дайзын уруу", "контр уруу" диртип чораан аныяк уругнуң аар-берге салым-чолун уран-чечени-биле тоожуп көргүскен. * Тываның Улустуң чогаалчызы Ю.Ш.Кюнзегештиң "Чаңгыс өнчүм – уран ырым" деп чогаалдар чыындызында ооң шүлүктеринден аңгыда, "Улуг-Хемниң төрүттүнген черинде" деп тоожузу чырыкче бир-ле дугаар үнген. Чогаалчының арттырып каан өнчүзү чаа-чаа шинчилелдерни манап турар. * Тываның Улустуң чогаалчызы Е.Т.Танованың "Күлүк-Тажы" деп эпостуг шүлүглели -- бурунгу түрк полководчу Күлтегинниң төөгүлүг амыдыралын чуруп көргүскен уругларга чогаалы. Автор эпостуг шүлүглелинде дайын-чааның болгаш оор-сук чоруктуң уржуктарын көргүзүп, аныяк салгал кижизидилгезинче сагыш салып турар. * Тываның Улустуң чогаалчызы А.А.Даржайның номнары: "Шаг-үениң шылгалдазы", "Идегелдиң чырыы", "Кылаңнашкан дамдылар" деп ожук дажы деп шүлүк жанрынга бижиттинген шүлүктер чыындызы, "Тос чүкче чажыг" деп улуг ожук даштарының чыындызы -- авторнуң бедик деңнелче көдүрген үлегер-майык болур шүлүктериниң номнары. "Казанак" деп тоожу болгаш чечен чугаалар номунда А.Даржай тыва улустуң мөзү-шынар байдалы дээш аарышкызын илереткен. *И.Ү.Бадраның "Арзылаң Күдерек" деп тыва мөге дугайында романы 1932-1968 чылдарда бижиттинген-даа болза, чүгле бо үеде чырыкче үнген солун, номчуштуг чогаал. Романда болуушкуннар 1840-1895 чылдарда болуп турар – Тываның төөгүзүнде чоннуң национал бот-медерелиниң тыптып база быжыгып келген төөгүлүг үезин көргүскен. * Антон Үержааның "Ынак-тыр мен" деп ному – тыва поэзияның шылгараңгай номнарының бирээзи. Салым-чаяанныг шүлүкчү Антон Үержаа бистен чарлып чоруткан соонда, ооң чогаалдары биске бир-ле өске, ооң мурнунда эскербээнивис талазындан көстүп, көңгүс чаа үн-биле дыңналы бергенин демдеглевес аргажок. Ынчангаш "Ынак-тыр мен..." деп номнуң ужур-утказы-даа, де3зизи-даа, салдары-даа үе эрткен тудум, улам улгадыр. *Тываның Улустуң чогаалчызы Эдуард Мижиттиң "Казыргылыг кудуктуң кыйгызы" деп проза-шүлүктер ному, "Бөдүүн одуруглар" деп шүлүктер болгаш шүлүглелдер ному база "Туман өттүр отчугаштар" деп номнарындан авторнуң онзагай шүлүк делегейиниң, ооң уран бодалының, хөй янзы овур-хевирлериниң тывызыын тывары, ооң чүрээниң аарышкызын, хосталгаже кыйгызын, Алыс Шынны дилээн оруктарының бедиин ожаап көөрү -- номчукчу кижиниң сеткилинге хосталганы, арыг сеткиишкинни, ынакшылды оттуруп болур. Эдуард Мижиттиң "Кым сен, Сүбедей маадыр?", "Өргүл", "Күлтегин", "Кара-Дагның казыргызы" деп тыва национал идея, национал маадыр тодараткан, тыва чоннуң шиилериниң ному база парлаттынган. * Николай Кууларның "Дүүшкүннерлиг ээр-дагыр оруктар" деп амгы үениң амыдыралын, социал-психологтуг байдалын чураан тоожузу база чечен чугаалары, бичии уругларга бижээни "Танаа-Херелдиң чуртунда" деп тоожузу, "Чолдуң оруу" деп шүлүктер чыындызы болгаш очулгалар ному амгы тыва чогаалда онзагай черни ээлеп, чогаалчының уран мергежилиниң быжыг туруштуун херечилеп турар. *З. А. Намзырайның "Казылганның оңмас чечээ" деп шүлүктер чыындызындан шүлүкчүнүң чуртталгада бар-ла үнелиг чүүлдерни сеткилге ханы сайгарып, аңгы-аңгы талаларындан көрүп, үнелеп билири тода билдинер. *Шаңгыр-оол Суваңның "Кижи араатан" деп тоожузу – амгы үениң социал-психологтуг байдалын чырыткан чогаал. Автор ниитилелдиң чидиг айтырыгларын (арагалаашкын, оор чорук, өлүрүүшкүн, кижилер аразында нарын харылзаалар) көдүрүп, болган таварылгаларга үндезилээн чогаалды бижээн. Сөөлгү үеде очерк-публицистиг чогаалдар база чырыкче хөй үнүп турар. Оларга Маадыр-оол Ховалыгның "Даглар шүлүглели", Чооду Кара-Күскениң "Тывызыксыг тывалар бис", Лидия Иргиттиң "Тываның херээженнери" деп номнары хамааржыр. Шүлүк, калбак чогаал болгаш шии чогаалының хөгжүлдезинге үлүүн киирип чоруур, үстүнде ады кирген чогаалчылардан аңгыда, Черлиг-оол Кууларның, Эдуард Донгактың, Василий Монгуштуң, Клара Сагдының, Михаил Дуюнгарның, Зоя Амыр-Донгактың, Чылгычы Ондарның, Игорь Иргиттиң, Шомаадыр Кууларның, Саая Майнактың, Алексей Бегзин-оолдуң, Чечен Ирбижейниң, Роман Лудуптуң, Чоптун-оол Чочагарның, Галина Принцеваның, Инна Принцеваның, Мария Күжүгеттиң, Нина Сереноттуң, Борис Казырыкпайның, Лидия Ооржактың болгаш өскелерниң-даа чогаалдарын, номнарын демдеглээри чугула. Аныяк салгалдан онзалап демдеглеп болур чогаалчылар: Меңги Ооржак, Сылдыс Доңгак, Тайгана Очур, Салим Монгуш. Чогаадыкчы кижи амыдыралды өөренип көрүп, ооң эң-не онзагай, солун талаларын ылгап, шилип, оон чогаалга овур-хевирлер дузазы-биле чуруур белен эвес, нарын ажылды күүседип чоруур. биригээр чугаалаарга, чогаадыкчы кижиниң бодунуң үезиниң амыдыралында чүнү эң кол, онзагай, бижип көргүзеринге төлептиг деп санап турары, чүнү өндүр бедик азы бак-ералыг, чүнү кажыыдалдыг азы каттырынчыг деп санап турары ооң делегей көрүүшкүнүнүң, амыдыралды хүлээп күрүп турарының көрүнчүү болур. Ол чогаалдарны номчааш, чаңгыс-даа кижиниң сеткили оттуп, экиже көрнүп амыдырай бээр болза ( аныяктар эртем-билигже чүткүп, бак чүүлдерден ырап чоруур болза), сорулга хилис барбаан деп болур. Ынчангаш чогаалчы кижиге эң-не улуг харыысалга онаажып турар дээрзин утпаза чогуур. Чижээлээрге, Ю.Ш.Кюнзегештиң "Шеглиг болза" деп шүлүүнде тыва кижиниң мөзү-бүдүжүнүң амгы үеде үрелип турарынга сеткилинден удурланып, нүгүл-хоп, ёра-бак, бузут-балаЮ килең-өжээн тыва улустуң сеткилинге өөскүвейн, арыг чораан болза дээн күзелин илереткен. Ёзулуг чогаалчының ажыл-ижи кижилерниң болгаш делегейниң салым-хуузунга улуг сонуургалы, идепкейжи хамаарылгазы болгаш Шынны дилеп тывар аргаларының байлаа-биле ылгалып турар. Очулга ажылы чечен чогаал хөгжүлдезинге улуг идигни берип чоруур. Сөөлгү үеде онзалап демдеглээри чугула очулгаларга Орхон-Енисей бижиктериниң, Богда шажын номнарының база Библияның очулгалары хамааржыр. Делегей культуразының эң кол өзек-баганаларының бирээзи болур Ыдыктыг ном – Библияның очулгазы кандыг-даа чоннарның культуразынга улуг ужур-уткалыг болуушкун болур. Э. Хара-Даванның "Чиңгис-Хаан" деп номун А.Хертек, сураглыг япон чогаалчы Р.Акутагаваның шилиттинген чечен чугааларын Н.Куулар, А.Экзюпериниң "Бичии тажы" деп номун А.Даржай очулдурган. Тыва номчукчуга ол чогаалдар улуг үнелиг. Мындыг янзылыг барымдааларга даянып, амгы тыва чечен чогаал хөгжүлдениң оруунда турар деп болур бис. 1) Амгы үениң чечен чогаалы (лирика, проза, драматургия-даа) янзы-бүрү темаларны чаа көрүш-биле чырыдып турар. Төөгүлүг романнар, шиилер, мөзү-шынар талазы-биле чогаалдар элээн хөй апарган. 2) Шүлүк чогаалында хевир, стиль, уран-чечен аргалар талазы-биле чаартылгалар эвээш эвес. 3) Чогаадыкчы ажыл – угаан-сарыылдың улуг ажылындан, чүлдү-чүректиң хөлзээшкининден хамааржыр белен эвес ажыл. Сөөлгү чылдарда тыва чогаалчылар анаа-ла дашты каас чогаалдардан ырап, кижиниң делегейин ханы шинчилеп, ону янзы-бүрү аргалар-биле чуруп көргүзеринче угланган чаартылгаларны кылып турар. Тыва чечен чогаалдың оруу-биле чергелештир ону шинчилээр эртем ажылы база-ла чаңгыс черге турбайн, бодунуң сайзыралының оруун кокпалап турар. Ук ажыл нарын болгаш база-ла каракка көзүлбес оңгул-чиңгилдиг дээрзи билдингир. Чогаалчыларның чогаалдары уран чүүлге көскү черни ээлеп шыдаар бе, шыдавас бе, олар амгы үениң улузунуң сагыш-сеткилинге болгаш угаан-медерелинге дуза болур чемишти берип база уран чогаалдың сайзыралынга салдарны чедирип турар бе, бодунуң үези-биле кады ырап чоруп, уттундура бербес бе? Бо бүгү айтырыгларга чогуур харыыларны бербишаан, эвээш эвес чогаалчыларның номнарының аразындан кайы-бирээзин шилип алгаш, шинчилеп эгелээри – улуг харыысалга. Маңаа частырыглар-даа туруп болур, алдынны элезин деп, элезинни алдын деп үнелел берип чораан таварылгаларны делегейниң чогаал шинчилелиниң төөгүзү билир. Төөгүге кандыг чогаал, кандыг чогаалчы артып каарын алызы барып, Үе деп шииткекчи илередир. А амгы үениң чогаал шинчилекчилери ол чүүлге идиг бээр талазы-биле ажылын уламчылап турар. "Шын" солун, 2012 чылдың октябрь 20. № 122 (18242). Арын 4.
|
|
|
|