Василий Салчак, ТГШИ-ниң эртем архивиниң эргелекчизи Александр Даржайның «Ынакшылдың ширээзи» деп сонеттер дептеринге хамаарыштырСонет аныяк тыва шүлүк чогаалынга 1940 чылдарның төнчүзүнде-ле көстүп келген. Ук жанрның кажан, каяа тыптып келген төөгүзүн, база ооң янзы-бүрү улус-чоннарның литератураларының сайзырап, хөгжүүрүнге кандыг салдар чедирип турганының дугайында М.Хайдып, Б.Күжүгеттиң «Тыва поэзияда сонет» (альм. «Улуг-Хем» №35, 1975, ар.235-239), С.Комбунуң чыып тургусканы «Тыва сонеттиң антологиязы» (Кызыл, 2002.) деп номнуң эге чүүлүнден көрүп болур.Үстүнде демдеглээнивис чүүлдерниң авторлары тыва сонеттиң тургузуг талазы-биле: - бирээде, одуруглар саны 14 болурундан аңгыда каш бооп болурул ( 10, 11, 7 ); - ийиде, строфалар саны каш болуп, канчаар тургустуган турарыл (1строфалыг- 14 одуруу чаңгыс улуг строфаны тургузар (тудуш сонет), 2 строфалыг _ бир катрен биле бир терцеттен тургустунган(чартык сонет),3 строфалыг_ бир катрен биле ийи терцеттен тургустунган… (баш чок сонет), 4 строфалыг_ ийи катрен биле ийи терцеттен тургустунган); - үште, одуругларны аяннаштырарының азы рифмалаарының дугайында элээн делгереңгей тайылбырларны берген. Ындыг-даа болза, ол ажылдарда тыва щүлүктүң тургустунар хевириниң чаңчылчаан база бир кол аргазының дугайында чугаа шуут чорувайн турар. Ол дээрге ажык үннерни деңнештирериниң аргазы болур. Итали болгаш испан шүлүкте сонет 11 ажык үннүг хевирлиг; французтарда _ александрий хемчег (- - - - - -!- - - - - -!) 6 болгаш 12 дугаар слогтарында дыңзыгыышкынныг азы 12 ажык үннүг; англи шүлүкте 5 стопалыг ямб азы 10, 11, ажык үннүг; немец болгаш орус шүлүк чогаалында 5 база 6 стопалыг ямб азы 10, 12 ажык үннүг хемчеглерлиг болуп турар. Ынчаарга тыва сонеттиң хевир-тургузуг талазы-биле тургустунар негелделериниң ам-даа чедир ажылдап кылдынмаанының азы шинчилеттинмээниниң барымдаазы ол деп көрүп турар мен. Бо айтырыг талазы-биле Александр Даржайның 2003 чылда чырыкче үнген «Ынакшылдың ширээзи» деп сонеттер дептерин номчуп көргеш, сонеттерниң хевир-тургузуун болгаш сонет чечектериниң утказының делгемин, ханызын магадап ханмадым. Ынчангаш бир кезек бодалдарымны илередирин оралдажып көөр-дүр мен. Ук ном «Сонет кыдыраажы» база «Боодал сонет кыдыраажы» деп ийи улуг кезектиг. Бирээде, «Сонет кыдыраажында» 39 сонеттиң: а) 5-жи _ 2 катренден (дөрт-дөрт одуруглуг ийи строфадан) болгаш 2 терцеттен (үш-үш одуруглуг ийи строфадан); б) 34-дү _ 3 катренден (дөрт-дөрт одуруглуг үш строфадан) болгаш ийи одуруглуг чаңгыс строфадан тургустунган. Ийиде, «Сонет кыдыраажында» 39 сонеттиң: а) 37-зи 12 ажык үннүг одуруглардан; б) чүгле 2- зи 8 ажык үннүг одуругларлыг болуп бижиттинген. Үште, «Сонет кыдыраажында» 39 сонеттиң (үстүнде демдеглээнивис «Тыва сонеттиң антологиязы» деп номунда база) одуругларын аяннаштырары азы рифмалаары европа литератураларының турумчуй берген хевирлеринге дөмей эвес. Европа литератураларында рифма азы соңгу аяннажылга одуругларның төнчүзүнге турар болгаш шүлүктүң эң-не кол тургузукчу кезээ болуп чоруур. Ынчангаш, бир эвес рифма катреннерде кажааланчак болза, баштайгы терцеттиң үшкү одуруу биле ийиги терцеттиң ортузунда одуруу аяннажыр (авва авва сдс дсд); а бир эвес катреннер аралашкак рифмалыг болза терцеттерниң сөөлгү одуруглары аяннажыры (авав авав ссд еед) » ыявыла сагыттынган турар. А тыва шүлүкке эге аяннажылга аргазынга көөрде ажык үннерни деңнештирер арга шүлүктүң кол тургузукчу функциязын күүседип чоруур. Тыва шүлүкте аллитерацияның (эге рифманың) азы эге аяннажылганың күүседип турар функциязы индоевропейжи дылдарның шүлүк чогаалдарында рифма азы төнчү аяннажылганың функцязы-биле деңнээрге арай кызыы болуп турар. Ынчангаш тыва сонетте, бирээде, эге аяннажылга эжеш-кажааланчак _ аабб ввгг дед еде; эжеш-кожалашкак _ аааа бвбв гдг дгд; кажааланчак-эжеш _ абба вввв ггд еед; эжеш-эжеш _ аабб ввгг ддее жж _ дээн чижектиг, элээн хостуг хевирлиг болуп турар. Ийиде, одуруг бүрүзүнге чүгле 12 ажык үннүг хемчээл сонеттиң тыптып келген үезинден бээр, эге негелдезин бүрүнү-биле күүседип шыдап турар. 1980 чылдан бээр бо хүннерге чедир тыва сонеттиң эң-не чараш, эң-не нарын «сонет чечээ» деп хевиринге чүгле 4 чогаал бижиттинген. Ооң эң-не баштайгызын Владимир Серен-оол «Ынакшыл» (1980), дараазында үжүн Александр Даржай «Авамга чечээм» (1981), «Ынакшылым өткүт ыры» (2000), «Чоорган болган тываларым» (2001) база-ла 12 ажык үннүг сонет хемчээ-биле чогааттынып тургустунганы анаа-ла таварылга эвес. Ынчаарга ам А.Даржайның «Ынакшылдың ширээзи» деп номунуң ийиги кезээ _ «Боодал сонет кыдыраажының» арыннарын ажыдып көрээлиңер. Бирги боодал. «Авамга чечээм» деп сонет чечээнде «…Ыржым дүне кавайында төлүн чайгаан ава кижиниң өпей ырызы өртемчейже куттула бээр»; «… Ырлыг чечээниң аялгазын ынак шынаазындан дыңнап, чыып ап чоруур чедишкен назын үезинде кижи чашкы шааның копказында сактыышкынның оруу-биле челзип орар»; «Сеткилиниң он беш янзы чечектери _ сонет чечээн өргээн оглу авазының эки адын хирге-чамга боравайн, иезиниң эчис соруун, чөптүг сөзүн дүрүм кылган, эдеришкен өөрү-биле хайныышкынныг ажыл-херек бүдүрүшкен» турар, «…чону _ чоорган, хөйү _ хөйлең, чолдуң арыг бедик нүүрүн сагып» чоруур, … чорук кылып чүс-чүс чуртка четкен-даа бол, төрүттүнген ынай шынаазынга эглип кээп, арыг агаарын тынып, ажы-төлүнге ужур-чөптү айтып берип чоруур… Ийиги боодал. «Ынакшылым өткүт ыры» деп сонет чечээнде «… Харыы чок бол, ынак чораан кижилерниң, ыржым дүне болчаг терээн бодап чораан сеткилиниң чаагай чылыы уттундурбас»; «… Чаңгыс кыска чүрээн берген чалыы кижи чараш-каасты магадап, арыг чаагай ынакшылдың буян-кежиин четтирбишаан, арат чонундан деткимче ап, амыдыралдың аагын-даа бергезинмейн чурттап чоруур». «…Кызыгаар чок аас-кежии _ сонет чечээн кымның чүрээ, кымга сөңнеп аян тудуп ырлап кааны ол деп?!» … көрүп таныжаалыңар: … Чуртталганы меңээ шаңнаан авам кончуг, Чуртум болган, тыным болган Тывам кончуг, Чагып-сургаар, эриг баарлыг чонум кончуг, Чарылбазым сарыым болган ынаам кончуг… Үшкү боодал. «Чоорган болган тываларым» деп сонет чечээнден: «О, мээң чонум _ чоорган болган тываларым… … Көк-ле түрктер _ өгбе чоннуң өйүнде дег… Хөвең дег ак өглеривис өле ыжы Көккүр дээрниң дүдүскээнче шөйүлбүшаан…» «… Чолдуг-Тегин чогаалынга мөгейбишаан, омаа киткеп, сонет чечээн дашка оюп, Пюрбю башкы, Күнзегештиң оруун улап, Улуг-Хемниң оглу бөгүн ындын ырлыг кыйгы салды…» мону дыңна, номчу, өңнүк! О, мээң чонум _ чоорган болган тываларым, Оглуң бөгүн сеңээ өткүт йөрээл кылдым. Хүннүг черни эргип чорааш, алгап каайн, Хүндүткелдиг чонум чурту, ак-көк Тывам.
Бис, тывалар, чуртувусту кагбадывыс, Хову чоннуң улуг күрүн тургустувус. Бистиң улус салгал дамчып чурттавышаан, Хомузунуң үнү улам куттулбушаан.
Авыралдыг сеткилиң бай, чаражын аар!.. Эге-ле шын сеткилимни сөглеп тур мен: Эрээ-хинчек четтире-ле бердивис ийин… Аас-кежик сени кагбас, шыдаш чонум.
Очалаңдан кедилей бээр үең келир, Оглуң-кызың сүлдези таан бедик болур. Бо дээрге үстүнде демдеглээнивис дөрт сонет чечээниң бирээзи «Чонум чоорган тываларым» деп чогаалдың 15 дугаар төнчү, өзек сонет-строфазының 14 одуруглары-дыр. Ол сонет чечээниң 14 сонеттериниң эгелээр 14 одуругларындан 15-ки сонеттиң тургустунганы бо-дур. Бир эвес «Чонум чоорган тываларым» деп чогаалдың шупту 15 строфа-сонеттеринде 210 одуругларында бижиттинген уран бодалдар, аян-хөөннер-биле таныжып көөр чүве болза тыва кижи кайы хире хөңнү көдүрлүп, чоргаарланыр чүве ирги. Түңнеп чугаалаарга номчукчу кижиниң сагыш-сеткилин уян-чымчаа-биле хөлзедип кээр Александр Даржайның «Ынакшылдың ширээзи» деп сонеттер ному тыва шүлүк чогаалының база бир чайынналчак чедиишкини болган. <<<мурнунда арынче
|
|
|
|