Александр ДАРЖАЙ, Тыва Республиканың Улустуң чогаалчызы «УРАН СӨСТЕН УГААН СЕРГЭЭР» (Владимир Серен-оолдуң “Өскен өөмден - өртемчейже” деп номундан эге сөс) Владимир Седипович Серен-оолдуң чогаалдары тыва чечен чогаалдың чардынмас кезээ, ооң төөгүзүнүң база бир бот-тускайлаң арны болуп арткан деп чугаалап болур үе келген. Ол тыва чечен чогаал болгаш уран чүүлдүң төөгүзүнге бодунуң балалбас истерин арттырарындан аңгыда, ооң хөг-жүлдезинге көскү чаартылгаларны киирген чогаалчыларның бирээзи. Тыва чогаалчыларның үшкү салгалының төлээлек-чилериниц аразында ол эң-не калбак мергежилдиг, онзагай үннүг, кайгамчык салым-чаяанныг чогаалчы деп санадып келгени анаа бир таварылга эвес. Шынап-ла, Владимир Серен-оолдуң уран, мерген чогаалчы салым-чаяаны шүлүкке-даа, шии-даа чогаалынга чаңгыс аай дески сайзырап кел-генин номчукчулар-даа, чогаал шинчээчилери-даа билир. Шүлүкчү, шии чогаалчызы, прозачы, профессионал артист, мергежилдиг журналист чораан деп, чон Владимир Серен-оолду ынчалдыр билип, ооң чырыткылыг тураскаалын чылыг сеткип, сактып чоруур. Ол бөгүн бистиң аравыста чок; турган болза, бисти дөрже чалап, бодунуң алдан харлаан доюн эрттирип, бараан болуп чоруур ийик. Ол бистен кончуг бышкан мерген угаан үезинде чарлып чоруткан. Дириг кижи четпес оранче кезээ мөңгеде чоруткан-даа болза, ол биске сеткилди уярадып келир кайгамчык чогаалдарын арттырып каан. Владимир Серен-оолдуң бир шүлүүн маңаа долузу-биле киирип керейн. Ону кады сайгара бодап көрээлиңер.Амылыг бо өртемчейден чораан соомда, Арным кеер дээш, мени кымнар сураар ийик. Эргим черге ынакшылдыг бодалдарым Элек иргин кайын чидер — улчуп артар.
Дириг боор дээш, хомудалдыг улус харын Дилегзинип, хайдынгылаар чадавас боор. Артканнарын кижи билбес чүү деп ында, Ала-чайгаар агым-биле уттувуттар.
Эргим тала! Эжииң ажык кандаай чүвел? Эскерип кааш: «Хат-тыр аа!» — деп бодаар боор сен. Чазып тур сен. Хоочун эжиң мен-дир мен ийин. Чалгаарааштың, даңгаар эртен сенде келдим. Шүлүкчү мында кижилерниң сагыш-сеткилинден мөңгези-биле читпезин элдээрти чугаалап турар. «...Бодалдарым элек иргин кайын чидер — улчуп артар» деп одуругларны номчукчу дорт утказы-биле хүлээп ап болур-даа ыйнаан, ынчалза-даа бо шүлүкте ол одуруглар эң-не кол өзек бодалды тургузуп, шүлүкчүнүң чүнү элдээртип турарын тодаргайы-биле тайылбырлап турар. Оон аңгыда бо одуруглар авторунун, кижизиин, биче сеткилдиин, улуургак эвезин көргүзүп турар. Бир эвес Серен-оол «улчуп артар» деп утканын, орнунга дорт-ла «мөңге артар» деп бадыткал-биле төндүрген бОлза, шүлүк бодунуң утка-шынарын чидириптер ийик. Ийе, Вла-димир Серен-оолдуң шүлүктеринге бистиң эжиктеривис ажык, биригээр чугаалаарга, чүректеривис ажык дээни ол. Ооң шүлүктеринде сиилбээн бодалдары шынап-ла дириг, чаа-чаа номчукчуларнын, чүректеринче шургуп кирер дээш «улчуп» чоруп турар-даа ынчаш. «Мөңге артар» деп бижээн болза, бо утка көжээленип калган тураскаал сагындырар ийик, а «улчуп артар» дээрге, доктаамал дириг шимчээшкйн-ни илередип турар ышкажыл. Шүлүкчү, херек кырында, «Чалгаарааштың, даңгаар эртен» эжиивисти ажыдып келбес, а сыр дедир, бис боттарывыс чалгаарап, ундарааштың, сагыжывыстын, саргаан эрээзин чымчадып, чавырып алыр дээш, ооң бодунуң поэзиязының эжиин ажыдып кирер бис. Владимир Серен-оолдуң сеткил-сагыжының изиг одунуң чылыы — ооң поэзиязы. Ооң уламындан ала-чайгаар-ла шүлүкчүнүң номун ажыдып, сеткил-сагыштың дээди таалал-уяралын ала бээр-даа ужурувус ында боор. Владимир Серен-оолдуң «Сыгыт», «Солаңгы», «Өгже чалалга», «Белдир» деп шүлүктериниң номнарын ажып көрүп, хандыкшылдыг номчуп олура, ооң поэтиктиг делегейинче, бодалдарының хайым, терең далайынче шымнып кире бээр бис. Бо номнардан чүгле Владимир Серен-оолдуң шүлүкчү мергежилиниң өзүлдезин эвес, харын бүгү тыва шүлүк чогаалының канчаар хөгжүп, быжыгып кел чораанын эскерип көөр бис. Тыва шүлүк чогаалының быжыгып, бут кырынга туруп келгенин ооң эгелекчилери — Степан Сарыг-оол, Сергей Пюрбю, Юрий Кюнзегеш болгаш олар-биле бир үе шүлүкчүлерниң аттары-биле холбап турар болгай бис. Ында барымдаалыг чүүлдер бар, ол бодал-биле кым-даа маргышпас. Ынчалза-даа тыва шүлүк чогаалының уран-чечен өзүлдези бистиң улуг шүлүкчүлеривистиң чогаалдары-биле кызыгаарланып артып калыр дээр болза, бистиң үндүрген ындыг түңнеливис шала-ла кыдыра болур ийик. Тыва шүлүкчүлерниң үшкү салгалының болгаш оларның соонда көстүп келген салгалдарның үлүг-хуузу база-ла өкпеленчиг эвес. Эң ылаңгыя Владимир Серен-оол, Монгуш Доржу, Монгуш Өлчей-оол чижектиг шүлүкчүлер тыва шүлүк чогаалынга чаа темаларны, аяннарны, хемчээлдерни тус-тузунда киирип, ону байытканын черле демдеглевес аргавыс чок деп бодаар мен. Үстүнде бодалдың бадыткалы кылдыр Владимир Седип-ович Серен-оолдуң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазынга доктаап, тыва шүлүкке ооң киирген чаартыкчы үлүг-хуузун кичээнгейлиг оваарып көөр үевис келген. Ол бодунуң баштайгы ному «Сыгыттың» чырыкче үнериниң оранчок мурнунда, солун-сеткүүл арыннарынга бежен чылдарның төнчүзү, алдан чылдарның эгезинде-ле парлаттынып турган шүлүктери-биле тыва поэзияда онзагай үннүг чаа шүлүкчү тыптып келгенин бадыткаан болгай.
Аъттың дери колдуун куду саалаза-даа, Адыгуузун эгиштеп каап чүткүп чорду. Ачам дери чаагындан дамдылап каап, Андазынны холдан салбайн базып орду.
Аккан дерниң үнезин ам билип чор мен. Амыдырал далайынга дамды ол-дур. Арыг дерни үрезинге дөмейлээн мен. Алдын чемниг тараа болуп үнер чораан. Бо сес одуруг шүлүк Владимир Серен-оолдуң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының эгезинде бижээн чогаалдарының бирээзи болур. Шүлүктүң төнчү, бадыткалдыг одуруглары ынчангы аныяк шүлүкчүнуң чогаадыкчы кокпа-оруунуң шын угланыышкынныг бар чораанын херечилеп турар «Арыг дерни үрезинге дөмейлээн мен»— чазын ачазының тараа тарып тура төккен дери күзүн барып, «Алдын чемниг тараа болуп үнер чораан». Бо хүнде бистер «шүлүкчү Вла-димир Серен-оолдуң поэзиязы» деп беримчелиг шөлдүң дүжүдүнүң кайы хире элбек, чаагай, эгээртинмес болганын магадап, сеткиливис ханызындан ханып, таалааже ооң «алдын чемниг тараа» — шүлүктерин номчуп чор бис. Чижекке алганым шүлүктүң бир онзагай талазы - Владимир Серен-оолдуң чогаадыкчы оруунуң эгезинде-ле бодунга бедик, шыңгыы негелдени салып чорааны болур-дур. Алдан чылдарның эгезинде тыва шүлүкке сестээн, дөрттээн одуругларның турумчуп доктаай бергени Владимир Серен-оолдуң ады-биле дорт холбаалыг. Кыска, мерген бодалдар сиңирген шүлүктер тыва шүлүк чогаалынга чаа агымны эккелген. Бир талазында, ооң тыптып келген чылдагааны — тыва шүлүкчүлерниң социал-политиктиг майыктарның күчүлүг аспаандан үнүп, кижиниң иштики сагыш-сеткилиниң дойлуушкуннарын, чөрүлдээлерин, өөрүшкү-муңгаралын арыг, чиңгине лириканың дузазы-биле бижиир чүткүлүнде болур. Сестээн, дөрттээн шүлүктер кыска-даа болза, оларның утказы философчу мерген бодалдарның, чиге, чечен, мерген деңнелгелер, метафораларның ачызы-биле канчаар-даа аажок ханы, делгем болур. Үстүнде адааным хемчээлдер улусчу тыва поэзияга шаг шаандан бээр турган. Кыска хемчээлдиг - сес, дөрт одуруг шүлүктер тыва шүлүкте синтаксистиг параллелизмни ажыглаарын чаа утка, ханы бодалдар-биле күштел-дирип тургаш, улам байыткан. Владимир Серен-оолдуң чырыкче үнген номнарының шуптузунда кыска шүлүктер бар болуп турар. Ол номдан номче мергежип кел чыткан, ооң шүлүкчү үнү улам дыңзып, чылдан чылче тыва поэзияга бодунуң туружун улам быжыглап, номчукчунуң хүндүткелин чаалап ап, чогаал крити-казының кичээнгейиниң төвүнде турар апарган. «Сыгыт», «Солаңгы», «Өгже чалалга» деп шүлүктер чыындыларында амгы үениң деңнели-биле бодунуң уран-чечен деңнелин чидирип турар, ынчангы «социал чагыгның» салдары-биле бижиттинген чогаалдар бар болуп турар. Олар бистиң чурттап эрткен ниитилеливистиң идеологиязынга дүүшкен-даа болза, ам-даа бодунуң үнезин чидирбээн. Ол дээрге чүгле Владимир Серен-оолдуң эвес, харын бистиң шуптувустуң чогаадыкчы эрткен оруувус, төөгүвүс болур. Ынчаарга олар чүге үнелигил? Чүге дээрге кандыг-даа шү-лүкчү бодунуң чурттап эрткен үезиниң төлү, ооң уран-чечен «бижээчизи» болур. Бо бодалды мен бистиң бо өртемчейден кызыл-дустап чоруй барган чогаалчыларывыска хамаа-рыштыр чугаалап турарым ол. Ындыг-даа болза шүлүкчү кижиниң чуртталгазы чүгле ооң чурттап эрткен үези-биле кызыгаарлаттынмас. Ооң амгы болгаш келир үези ыяап-ла турар болгай. Шүлүкчү В. Серен-оол - үргүлчү-ле бир-ле хевирни дилээн, суранган, тыпкан чоруур мындыг кижи турду. Ооң «Сыгыт», «Солаңгы», «Өгже чалалга» деп шүлүктериниң үш чыындызы авторнуң шүлүкчү болуп канчаар быжыгып, поэтиктиг бодалы канчаар делгемчип кел чытканын тодар-гай көргүзүп турар. Романтиктиг чалыы назын халыынының тевии-биле, хей-аъды-биле «үнү дыңзыг» шүлүктерден чоорту оожумнап, ханы бодалдарже шымныгып кирип эгелээнин ооң «Чалгын», «Ак-көк хемниң аялгалары», «Чонар-даш», «Өндүр өргээ», «Улуг-Хем-биле чугаалажыг» деп чогаалдарындан эскерип көөр бис. Бо кыска лириктиг шүлүг-лелдерде бистиң чурттап эрткен үевис - Советтиг Тываның үезиниң дугайында бедик көдүрлүүшкүн, сагыш-сеткилдиң ёзулуг хайныгыышкыны-биле бижип турар. Шүлүкчү дириг чораан болза, бистиң чамдык чогаадыкчы эштеривис дег, ол үеде бижээн чогаалдарындан кайын ойталаар деп. Үстүнде адааным «социал чагыгның» бо чогаалдары ынчангы тыва поэзияның каасталгазы турганын чоргаарал-биле чугаалаар ужурлуг бис. Владимир Серен-оолдуң шүлүктеринде уран-мерген деңнелгелерниң элбээн кижи кайгап ханмас. Шүлүк бүрүзүнүң эге ийи одуруун кончуг таваар эгелеп алгаш, поэтиктиг Үнүн чоорту дыңзыдып-ла эгелээр: Эш-өөр турда, кижи чоргаар: Эгин бедик, кирер эжии кайы муңчок. Дагны безин аңдара соп, Далайны-даа төндүр узуп кааптып болур. («Кижи боду төлептигде») Чижекке ап турар шүлүүвүстүң баштайгы ийи одуруу анаа медээ домаа-биле эгелээш, сөөлгү одуругларның түңнел бодалдары кайы хире дыңзып келген-дир че! Шүлүкчү үшкү, дөрткү одуругларда баштайгыларының тоонун эдертпээн; чүнү чугаалаксаанын чарт, тода, ханы болгаш мерген бодалдар-биле чуруп көргүскен. Ол тоожуп чоруп бербээн, Езулуг-ла шүлүк дылы-биле чугаалаан. «Кижи боду төлеп-тигде» деп дөрт строфа шүлүк, шынап-ла, В. Серен-оолдуң улуг тывыжы, олчазы болбушаан, ооң кыска, мерген бодалдыг шүлүктеринче дүлгүүр болган. Владимир Седипович Серен-оол-биле мен барык-ла чаңгыс үеде парладып эгелеп, чогаал ажылын кылып келди-вис. Ужурашкан санывыста-ла бот-бодувустуң шүлүктеривисти сайгаржып-даа чордувус. Бир кезек үеде «Тываның аныяктары» солуннуң редакциязынга чаңгыс килдиске-даа ажылдап турдувус. Кады эдержип келген үелеривисте тыва шүлүк чогаалының дугайында бодалдарывысты бо-ла солчур турганывысты сактыр мен. Владимир Седипович" тыва шүлүктүң бот-шынарларынга доктаап тура, оларга хемчээл аайы-биле тыважыды аттар бээр болза, черле ажырбас ийин деп чугаалап чораан. Аттарны анаа-ла чогаадып албас, а тыва улустуң боттуг амыдыралында бар чаңчылдарьшга, хемчээл-деринге доктаар болза, черле чүүлдүг боор деп түңнелге-даа кээп турду. Ону шүлүкчү эжим херек кырында боттандырды-даа.. Ооң херечизи - «Белдир» деп шүлүктер ному болду. Шүлүктер чыындызы эвес, а ёзулуг-ла ном. Ында кирген шүлүктерни шүлүкчү «Аңгы-аңгы хемчээлдиг шүлүктер» деп хувааган болгаш оларны хемчээлйниң аайы-биле тус-тузунда «илиглер», «сөөмнер», «карыштар», «кырылар», «төш чартыктары», «кулаштар» деп адагылаан. Бистиң улуг шүлүкчүвүс Юрий Шойдакович Кюнзегеш «Белдирни» бодунуң үезинде бедии-биле үнелээш, В. Серен-оолдуң илиглер, сөөмнер, карыштарын... чогаал шинчилекчилери оваарып, оларның бот-шынарының онзагай талаларын сайгарып шинчилээр болза эки-дир деп чаагай бодалды илереткен турган. «Белдирниң» 1993 чылда чырыкче үнүп келгени — амгы тыва поэзияга улуг чедиишкин болган. Чүгле улуг чедииш-кин болурундан аңгыда, тыва поэзияның хөгжүп сайзыраа-рының оруктары кайы хире ханы, делгемин тодаргайы-биле көргүскен. Тыва дылдың кайгамчык байлааның, ооң курла-вырларының эгээртинмезиниң бир херечизи — «Белдир» болган. «Чаңгыс илиглер»— чүгле чаңгыс одуруг шүлүк эвес, а тускай хевирлиг, иштики аяннажылгалыг, тускай хемчээл, ритмниг онзагай чогаалдар болган. «Эскен шайга эрниң дээскеш, эзеңгиң теп». Бо чаңгыс илигни: Эскен шайга Эрниң дээскеш, Эзеңгиң теп - үш одуругга чарарывыска, шүлүктүң аяны дораан ылгалып кээр ышкажыл. Бо дээрге анаа кара чугаа эвес-тир. Ам ону чадалай көргүзүп көрээли: Эскен шайга эрниң дээскеш, эзеңгиң теп. Шүлүктүң утказы - эскен шай каап болбас, далаш болбас дээн. Азы «аалга келген кижи аяк эрии ызырар» дээн. Бо дээрге бистиң тыва чонувустуң чаагай чаңчылы, ыдыктыг ужуру ышкажыл. Шүлүкчү Владимир Серен-оол ол чараш чаңчылды чаңгыс-ла илигге илередип шыдапкан. Тыва черден чоруй баргаш, Дываажаң дег оран кайын тывар деп сен. . Бо ийи илигниң деңзигүүрү база-ла улуг. Ында төрээн ЧУРТ деп бодалды шүлүкчү делгереди тайылбырлап турбаан. Идеязы, утказы дыка ханы: ийи дугаар төрээн чурт турбас азы «чыварлыг-даа бол, төрээн чериң кончуг» дээни ол. чижектерни хөйнү киирип болур... Владимир Серен-оол тыва шүлүк аяннажылгазынга үре-түңнелдиг ажылдап чораан шүлүкчүлеривистиң бирээзи чүве. Тыва шүлүктүң чаңчылчаан эге аяннажылгазындан уштунмайн, ооң иштики аяннажылгазын күштелдирип, бодунуң шүлүктеринге төнчү рифманы, харын-даа арыг рифманы билдилиг ажыглап келген. В. Серен-оолдуң төнчү рифманы ажыглааны түр үениң шенелде хандыкшылы-даа эвес, харын ооң чогаадыкчы салым-чаяанының көскү өзүл-дези болган. Бир эвес ол бо хүннерде бистиң аравыска дириг чораан болза, ук арганы шуут-ла быжыккан чаңчыл кылдыр бодунуң поэзиязынга доктаамал ажыглаар турган боор деп чүгле бодап артып калыр мындыг-дыр бис. Рифманы ол, эге аяннажылгада дег, чүгле ажык үннерни азы баштайгы слогтарны аяннаштырып кылбайн, бүдүн-бүдүн сөстерни аяннаштырганы онзагай болуп турар. Дараазында шүлүк одуругларын көрээлиңер даан: Туман тырткан бораң кудай Дуруяаның куюм үнүн ырлай каапты. Хөгжең булут ону будай Хөңнүн чазап, эчигей чаъс шаптавытты. Кудай – будай, каапты – шаптавытты. Сөстер боттары долузу-биле аяннажып турар. Баалык ажыр бус дег көгжең Багана — ыш көстүп келди. Суугуда кыпкан көржен, Чугааланып чалай берди. Шүлүкчүнүң эге болгаш төнчү аяннажылганы ажыглаа-ны шүлүктерниң аялгалыг чоруун күштелдирип, дыңзыдып турарының чижектерин үстүнде көрүп тур бис. Ынчангаш тыва шүлүкке эге аяннажылга-биле чергелештир төнчү аян-нажылга туруп болурун, аңаа тыва дылдың сөс курлавырлары четчир дээрзин Владимир Серен-оол бадыткап, эрткен чээрби вектиң 50 чылдарында тыва шүлүк чогаалынга рифма туруп болур бе дээн изиг маргылдааны үзе шиитпирлепкенин-даа канчап билир. Ол дугайында бистиң чогаал талазы-биле эртемденнеривис оваарып болгаап, бир янзылыг түңнелди үндүрер ыйнаан. Классиктиг шүлүктүң Европадан укталып үнген сонет хевириниң тыва шүлүк чогаалынга турумчуп доктаарынга В. Серен-оолдуң киирген үлүг-хуузун адып кааптарының ба-рымдаазы черле чок. Тыва шүлүк чогаалынга ооң «Ынакшыл» деп боодал сонеттери бир дугаарында көстүп келген болгай. Ооң «Херээженнерге боодал чечек» деп бөлүк сонет-тери тыва поэзияга база-ла бодунуң онзагай туружун ээлеп артар. Владимир Серен-оол чүгле ындынныг шүлүкчү эвес, су-раглыг шии чогаалчызы чораанын үстүнде демдеглээн болгай мен. Ооң шиилерин сайгарар болза, база-ла солун шинчилел үнүп болур. В. Серен-оол чечен чогаалдың шии хевиринге база-ла шүлүктен дудак чок чедиишкиннерни чедип алган деп болур. Ооң шиилери амгы үениң кижилериниң амыды-ралын көргүзүп турарындан аңгыда, кол-ла кичээнгейин кижиниң иштики сагыш-сеткилиниң элдей-эзин хуулууш-куннарынче; ооң психологтуг талаларынче угландырган. Ооң парабола-шии болур «Иелер шииткели» деп шүлүктээн трагедиязы, новеллалардан бүткен «Хөөннер» деп драма шиизи, «Дойлаашкын» деп социал драмазы, «Чааскаан» деп монолог шиизи тыва шии чогаалынга улуг тывыышкын, ажыдыышкын болганын чугаалап болур деп бодаар мен. Шынап-ла, Владимир Серен-оол шүлүк болгаш шии чогаалынга бир дески чогаалчы чүве. Ол проза чогаалынга база-ла солун шенелдени кылган, ооң «Хээлиг истер» деп чечен чугаалар, новеллалардан тургустундан ному тыва прозада утка-даа, хевир-даа талазы-биле онзагай туруштуг чогаал болуп турар. Чогаалдың кол маадыры Торгажыктың чугаалары анаа-ла чечен чугаалар эвес, харын тускай аянныг, хемчээлдиг, прозажыткан шүлүктерге чоокшулап тура-рындан аңгыда, езулуг-ла лириктиг новеллалардан тургус-тунган тоожу болуп турар. Шүлүкчү Владимир Серен-оолдуң «Хээлиг истерин» чогаал сайгарыкчылары шинчээчилер эскербейн эрттирипкен чадавас боор, чүге дизе бистиң критиктеривистиң кичээнгейи колдуу-ла роман жанрынче Угланган турган болгай. Ам-даа ындыг-ла-дыр, прозаның кыска хевирлери - чечен чугаа, новелла, тоожу жанрларын шоолуг-ла оваарып көрбес аан. Мен чогаал шинчилекчизи эвес кижи болгай мен, үстүнде чугаалаан бодалымны бистиң критиктеривис эскерип каар ирги бе дээн сагыжым-дыр ийин. Улуг немец шүлүкчү Гётениң шүлүкчүнү билип алык-саар болзуңза, ооң төрээн черинге аалдап чедип кер дээн уткалыг мерген сөстери бар. Орус чоннуң улуг шүлүкчүзү Сергей Есенин бодунуң дужунда шүлүкчү кижи төрээн черлиг болур деп чугаалап чораан. Владимир Серен-оолдуң төрээн чери өвүр Торгалыгга каш удаа барып чедер аас-кежиктиг болган мен. Ооң авазының куткаш сунган сүүзүннүг, эм-дом холумактыг сүттүг шайын мага хандыр ишкен-даа мен. Степан Сарыг-оол, Виктор Көк-оол, Түлүш Кызыл-оол, Донгак Бегзи даайларындан укта-лып, аялгазының хөөнүн дьщзыдып алган шүлүкчү эжим Владимир Серен-оол езулуг-ла уянгылыг, сарыннанчыг үннүг, ындынныг, катаптанмас аян-хөөннүг шүлүкчү чораан кижи чүве. Ол бистиң шыырак лириктиг шүлүкчүлери-вистиң бирээзи болуп артып каарынга бүзүрелим улуг. |
|
|
|