Уран Донгак

ЕНИСЕЙ   БИЖИКТЕРИНДЕ    БОЛГАШ   ТЫВА   ШҮЛҮК ЧОГААЛЫНДА АЙ   БИЛЕ   ХҮННҮҢ    ПОЭТИКТИГ   ОВУР-ХЕВИРИ 

            Орхон-Енисей тураскаалдарында бижимелдерниң эрте-бурунгу овур-хевирлеринде бурунгу түрктерниң өртемчей көрүүшкүнү, делегей билиишкини көрүнчүктелген.  Енисей кавызындан тыпкан хөөр бижиктеринде сарыг өртемчей-биле чарлып тура, маадыр: «Элим, хааным, силеримге пөкпедим, хүнден, айдан астыктым, халак!» – «äliм каным сiза бокмадiм кун аi азыдым iыта!» – деп халактаар.

            Хөй-хөй өске тураскаалдарда таваржып турар Ай биле Хүн кирип турар бо овурда бурунгу түрк кижиниң өртемчей көрүүшкүнү, делегейни канчаар билип турганы көрүнчүктелгени илдең. Ай биле хүн аңаа өртемчейниң тургузукчу кезектери-дир. Олар кижилерге  чырыкты болгаш амы-тынны хайыралап берип, делегейде бүгү-ле чүүлдү аайлаштырып турар мөңге күчү-күш болур. Ай биле Хүн аразында тудуш харылзаалыг, кижи амытан база олардан кажан кезээде чарылбас. Бо харылзаа соксай бээрге (азыдым), сарыг өртемчей өскерлир, кижиниң амы-тыны үстү бээр. Бурунгу Енисей бижиктеринде Ай биле Хүннүң овур-хевири амыдырал-чуртталганың күчүзү сиңген өртемчейниң кол кезектерин илереткен болур.

            Көшкүн чоннарның медерел-билиинде Ай, Хүннүң овур-хевири бурунгу түрктерниң өртемчей көрүүшкүнүнден укталган. Бурунгу түрк (Хүннү, гүн) кижи бодунуң амыдырал-чуртталгазын Дээр-биле холбап турган болгай. Дээр кижилерниң чуртталгазынга улуг салдарлыг, а оларның салым-чолу бүрүнү-биле Дээрниң эргезинде деп чоокку үеге чедир-ле тывалар билип чорааннар.

            Сураглыг тыва этнограф, хамнаар чоруктуң шинчээчизи М.Б. Кенин-Лопсаңның дараазында сөстерин демдеглезе чогуур: «Кижи төрелгетенниң тывылганын Хүн системазының планеталары-биле холбап турар. Хамнарның бурунгу чугааларында хүн болгаш ай кижиниң тыптып келгенинге улуг рольду ойнап турар». Ылап-ла, чүгле Деңгер, Дээр, Ай биле Хүн база-ла хам алгыжында бо-ла көстүп кээр. Чижээлээрге, кижиниң сүнезинин эгидип алырда, хам кижи мынчаар алганыр:

                                   Азар дээрниң хартаачызы,

                                   Артык чүве алгаш чоор сен…

                                   Ажы-төлдүг амытанның

                                   Аргастаныр кымчызы-дыр.

                                   Чылгычының сүнезини

                                   Сырын-хатты хөлге кылгаш,

                                   Хылчыгаш бооп хуулуп алгаш,

                                   Кызыл-Дагга чедип келем.

                                   Ажы-төлдүг амытан-дыр,

                                   Аныяк-чаш амытан-дыр,

                                   Айның, хүннүң адаа черге

                                   Ам-даа чурттап бараалгазын.

            Аңчының чалбарыында, дээди күштерден диленгенде, Дээрни база Ай биле Хүннү кыйгырар. Бо ийи чырыткы – база-ла амы-тынны өргүүр, амыдырал-чуртталганы быжыглаар күш болур. Кижи оларны ачылыг, мөңге күш деп билип, олардан ачы-авыралды дилээр турган. Мында база ол-ла бурунгу Енисей бижиктеринде таваржып турар Ай, Хүннүң овур-хевирин көрүп турар бис.

            Ай, Хүннүң овур-хевири амыдырал-чуртталганың өзээ, өзүп-мандыыр, көвүдээр чаяалганың дөзү бооп дараазында улустуң ырында кирген:

                                   Айым биле Хүнүм ышкаш,

                                   Алдын чырык чүве-ле чок.

                                    Ачам биле авам ышкаш,

                                   Авыралдыг чүве-ле чок.

            Иениң, аданың уран-чечен овур-хевиринде синтаксистиг параллелизмниң аргазы-биле үстүнде адаанывыс уткалар кирген.

            «Ай-хүн херелдиг алдын даңгына» деп делгереңгей эпитеттиг чаңчылчаан формула тоолдарда даңгына кысты чуруп көргүзерде бо-ла  ажыглаттына бээр. Бо овур-хевирде кирген «ай» деп сөс чүгле эге аяннажылгага (ай – алдын) таарыштырганы-биле  кирбээн (кызыгаарлаттынмайн турар). Коллективтиг автор даңгынаны Ай биле Хүнге дөмейлевишаан, кыстың кайгамчык чаражын онзалап демдеглээн. Ук турум чурумалда Ай биле Хүннүң уран овур-хевири – дээди чараштың символу болур.

            Бо овур-хевир үстүнде айытканывыс лексиктиг болгаш поэтиктиг утканы чүгле Ай биле Хүн ийилээ кожа адаттынып турда илередир. Чоннуң билиишкининде ук овур-хевирниң өскерлип турары-биле илдең. Утка-бодал делгемчий берген: «Ай-Хүн – дээди чараштың символу».

            Амгы тыва шүлүк чогаалында чаа болгаш бурунгу поэтиктиг овур-хевирлер болгаш темаларның нарын каттышканын эскерип болур. Ук чаңчылчаан бурунгу уран овур-хевир Ай, Хүннүң болгаш кижиниң  база ооң эң-не эргим чүүлдериниң тудуш харылзаалыын,  аразында демнешкен күчүлүүн илередирде ажыглаттынган:

                                   Күзел күштүг, ындыг болгаш

                                   Хүннүң изиин, айның чырыын,

                                   Хүлүмзүрээн шырайыңны

                                   Күжүр бодум хойлап чор мен.

                                   Оларымның кайы-бирин

                                   Оскунзумза, өлгеним ол.

                                   Айым, Хүнүм, ынак сарыым

                                   Аразында тудуш чүве.

                                                           М.Доржу «Дойлуп келген күзелдерим…»

            Ынаа кыстың чаражынга магадааны, «кайгамчык чараш» деп утканы дараазында поэтиктиг овур-хевир илередип, Роман Лудуптуң шүлүүнде мынчаар кирген:

                                   Чылыг хүннүң алдыны дег,

                                   Чырык айның мөңгүнү дег,

                                   Дүжүмге сен чуруттунуп

                                   Дүннү өттүр төөредир сен.

                                                                       «Ийи чагаа».

            Тываларның өртемчей көрүүшкүнү өскерлип турары-биле Ай биле Хүннүң овур-хевири хүнден хүнче база делгемчип турар. Чаңчылчаан утканың кырындан өске, чаа аяннар каътташтыр кирип келген. Ай биле Хүннүң чарылбас харылзаазын демдеглевишаан, шүлүкчү Игорь Иргит ынакшааннарның ужурашканын, дээрде Ай биле Хүннүң кады үнүп, чырып кээри ышкаш хуулгаазын болуушкунга дөмейлеп турар. Ай биле Хүннүң тудужу ышкаш, ынакшааннар база-ла чарылбас. Бо чараш овур-хевирниң утказында өскерлиишкиннер бар-даа болза, чаа аян бурунгуларывыстан келген чаңчылчаан овур-хевирни күштелдирип, улам чидиг, дээштиг болдуруп турар.

                                   Сээң биле бис ийи ай, хүн дег бис.

                                   Сеткиливис – алдын, мөңгүн өшпес херел.

                                   Мен чок болза, каптагайга ай-даа үнмес,

                                   Сен чок болза, өртемчейге хүн-даа турбас.

                                                                                  «Ынакшылдың сүлдези».

            Чамдык таварылгаларда символ апарган поэтиктиг овур-хевир бодунуң хүлээлге-функциязын чоорту өскертип болур: ол шүлүкке каасталга кезек бооп кирер. Долу болгаш тодаргай, чаңчылчаан утка сиңген символ декорация (каасталга) хевирлиг хүлээлгени күүседип эгелээш-даа, баштайгы утканы чидирбес:

                                   Авайымның ай дег, ак өөн

                                    Алдын хүнүм чылдып хүнзээр.

                                   Ааттынган кавайымны

                                   Авам күжүр камнап чоруур.

                                                           З.Намзырай «Авам мени манап орар».

            Дээди чараштың символу бооп, Ай биле Хүннүң поэтиктиг овур-хевири лириктиг маадырның ынак эжинге кыйгырыы бооп база ажыглаттынар:

                                   Хүрегелдей салбак чечээ шагда хадып,

                                   Күскү хаттар аштаан ыт дег улуп турда,

                                   Албан хаар дээш, Афганистан – хары черже,

                                   Айым, Хүнүм, Шолбаным, сен аъттаныптың.

                                                                                  А.Хертек «Манаашкын».

            Мында «Айым, Хүнүм» деп сөстер «баарым чамдыы, караам огу болган» деп деңнелгеге дөмейлешкек уткалыг. «Дээди чараш» деп утканы аттырбышаан, бо домакта «чуртталгамның чырыткызы, амы-тыным күчүзү» деп утканы база сиңирген.

            Ниитизи-биле, тыва шүлүк чогаалында Ай-Хүннүң овур-хевири чамдык өскерлиишкиннерлиг-даа болза чаңчылчаан утканы арттырган. Ынчап кээрде, чамдык бурунгу түрк поэтиктиг чүүлдерниң, тодаргайлаарга, Ай-Хүннүң овурунуң тываларның уран сөзүнде бары, амгы тыва шүлүк чогаалының Енисей бижиктеринден салгал дамчып келгенин херечилеп турар.

            Орхон-Енисей тураскаалдарын олардан орай тывылган литературлуг чогаалдар-биле деңнештирип сайгарары – чогаал шинчилекчилеринге улуг сонуургалдыг болуру чугаажок. Чүге дээрге бурунгу түрктерниң бижиктеринде уранчыдылгалар амгы түрк дылдыг литератураларның поэтиктиг кезектериниң боттанып тывылганының дугайында үнелиг медээлерни артырган.

У.А. Донгактың 

"Бурун сөстүң чаарттынган бүдүжүнде: Чогаал-сайгарылгалыг чүүлдер"-деп номундан

1994 ч.                                                                   <<<мурнунда арынче