С.А. Сарыг-оол дугайында өске ажылдар:

1. У. Донгак. «Салгажырда истиг чонум…»

2. У. Донгак. С. А. Сарыг-оолдуң "Алдан дургун" деп романының идейлиг утка-угланыышкыны.

<<< дедир, мурнунда арынче

У. А. Донгак, ТГШИ-ниң чечен чогаал

секторунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы,

филология эртемнериниң кандидады 

СТЕПАН САРЫГ-ООЛДУҢ   ӨРТЕМЧЕЙЖЕ   КӨРҮЖҮ

     Тыва литератураның классиги С.А. Сарыг-оолдуң чогаалдары ам-даа чаа-чаа салгалдарга чоннуң чурттап эрткен төөгүзүн, өртемчейже көрүжүн, күзелдерин дамчыдып, кадагалап чоруур. Чүнүң-даа мурнунда «өртемчейже көрүш» деп сөстерни тодарадып көрээлиңер. «Өртемчей» – чер-делегей, оон делгемнеринде амылыг болгаш амы чок бойдус, амыдырал-чуртталга. «Чогаалчының көрүжү» – делегейни канчаар көрүп, билип турары; чогаалчының амыдырал, чөптүг (база) – чөптүг эвес чорук(тар) дугайында бодалдары, философчу угаадыглары, күзелдери, идеалдары. Ынчап кээрде, «чогаалчының өртемчейже көрүжү» деп сөстерде  «чер-делегей, амылыг болгаш амы чок бойдус, оларның аразында кижи, кижиниң амыдырал-чуртталгазының дугайында чогаалчының философчу көрүжү, үзел-бодалы, күзелдери» деп утканы киирип турар бис.

    Кандыг-даа чогаал ниитизи-биле чогаалчының билип турары-биле амыдыралды чуруп көргүзүп турар. Чечен чогаал авторнуң сагыш-сеткилин илередип, авторнуң иштики делегейинде өскерлиишкиннерни көргүзер. Ооң бодун дүвүредип турар бодалдарын, сеткилдерин бижип каан болза, чүгле ынчан чогаал номчукчуну сонуургадыр, ооң сагыш-сеткилин оттурар. Бодунуң амыдыралчы дуржулгазындан чогаалчы чүгле чамдык чүүлдерни, оларның чамдык шынарларын, харылзааларын шилип, чогаалга бижип үндүрер, а чогаалчының үзел-бодалы, өртемчейже көрүжү бир-ле дугаарында ооң шилип алганы, бижип кааны чүүлдерден көстү бээр.

    Степан Агбанович Сарыг-оолдун амыдырал, аас-кежик дугайында бодалдарын уран-чечен болгаш чиге илередип турар үш кол билиишкин бар: «эрге-шөлээ», «эртем-ном», «сайзырал». Бо үш өзек билиишкин, үш өзек тема.

    «Эрге-шөлээ». Ук тема чогаалчының баштайгы шүлүктеринден сөөлгү романынга чедир көстүп турар. Феодалдыг эрги Тыва. Чаа чазак доктааган. Тываның Араттың чазаа доктааган. С.А.Сарыг-оолдуң үзел-бодалдарында – чугула, өзек билиишкин. Моон чырыткылыг келир үеже, чаа үеже орук ажыттынган; «эрге-шөлээ», «шынныг төре» чоргааралды хайныктырып, харыысаалганы күштелдирип келир. «Эрге-шөлээ», «шынныг төре», «дээди шын» доктааганда, ынчан «эртем-ном-даа», «сайзырал-даа» келген. Моон хөй чаа-чаа чүүлдер тыптып, быжыгланы берген. «Чоннуң аас-кежии, эки чуртталгазы дээш демиселдиң оруун чырыткылаан дээди шын көстүп келгени ол. Ол чырык болбайн, чү чырык болурул!» (С.Сарыг-оол).

    «Эртем-ном», «эртем». Ол чаа үени, чаа төрени быжыглап, делгередип, сайзырадып турар. «Эрге-шөлээ», «дээди шын», «шынныг төре» доктааганда, орук чыраан, ажыттынганы ышкаш, «эртем», бижик, номнуң ачызында «карак чыраан». «Төрээн дылывыстың үжен ак үжүүн доозуп турувуста-ла, Саян сынының муңгаш оруу ажытканындан артык бурунгаар көскү апарган» (С. Сарыг-оол).

    Харын-даа тыва бижиктиң үжүктерин «үжен ак үжүк» деп адап турары база-ла бо «орук», «чырык», «чыраан», «ажыттынган» деп сөстер, поэтиктиг овур-хевирлер-биле чүүлдеш. Чогаалчының «Угбалышкы» деп шүлүүн ап көрээлиңер:

Кызыл херел аразындан

Хып дээн чалыы ийи кыс бо:

Тыва черге чаштып-чаштып

Тывылган дег көстүп келди.

Өктергей бай келир өйнү

Өттүр көрүп ырлажыпты.

Улустуң үн, хөңнүн сөглээн

Угаан-соруун илереди.

Чоннун хөй чыл манааннары

Чогаал биле  Эртем ол-дур. (1955).

    «Эртем-ном», бижик, чогаал «сайзыралды» быжыктырып, кезээ мөңгеде доктаар аас-кежикти оштап турар.

    «Сайзырал». Бо билиишкин эң-не нарын болгаш үстүнде адаанывыс ийи билиишкинге бодаарга, долу, тодаргайы-биле ажыттынган. С.А.Сарыг-оолдуң чогаалдарында «сайзырал» – «амгы үе», «келир үе» деп сөстерниң синонимнери болуп турар. А оон удурланышкак талада – «эрткен үе», «эрги шаг». Ында – «очалаң», «муңгаш орук», оран-бойдустуң чурумалы безин караңгы, «сайлыг-кумнуг шуурганныг». Степан Агбанович Сарыг-оол бодунуң чогаадыкчы принцивиниң дугайында чугаалап тура: «...мээң бо эвээш чогаалдарымны ниитизи-биле топтап, кичээнгейлии-биле көөр болза: менде амыдыралды шак ол «Кара», «Ак» азы караңгы, чырык ийи фоналыг кылдыр чуруксаар дээр чүве бе, ынчалдыр чуруур тускай хөөннүнгү  аянныг кижи деп эскерип каап болур. Оомну мен бодум безин миннип чоруур мен». Бо болза чогаалчының чүгле чуруп көргүзер аргазы эвес, а ол ооң көрүжү, өртемчейже көрүжү, эрги амыдыралды билип турганы.

    «Сайзырал» деп бөлүкте аас-кежик дугайында бодал төп черни ээлеп турар. «Аас-кежик» деп чүл ол? Кандыг чуртталганы «аас-кежиктиг» дээрил? «Сугнуң үнезин суксаан эки билир, чемниң үнезин аштаан эки билир. А аар түрегделдиң ажыг човулаңын эдилээн кижи аас-кежик деп чүвениң хензиг-ле чаштанчыларындан өрү-алзы деңнелге чогу-биле үнелеп четиреринден кадына, ол аас-кежииниң үзүктениг чок күзекчизи, ол дээш карак-кызыл демиселчи ол» (С. Сарыг-оол).   «Аас-кежиктиң»  синонимнери – «чаагай чыргал», «кежик-чол», «чырык чыргалаң». Ында сава сыңмас, далай дег делгем, арбай-тараа; бажыңнар, чечектер дег, чараш. Чон күштүг, демниг, эвилелдиг. «Сайзырал», аас-кежик дээрге-ле – ишчи чон, үлетпүрлүг чон, хайныышкынныг амыдырал, хүннээректээн Тыва. Ол ышкаш бо бөлүктүң иштинде база бир тема ажыттынып турар – «чаш салгал»: «чаа салгал», уруглар, аныяктар, пионерлер, «чолдуглар», «өлчейлиглер», «чыргалдыглар», «өөрүшкүнүң үрени».

    Чечен чогаал авторнуң үзел-бодалдарындан, философчу көрүжүнден делгем; чогаалдың утказы номчукчуларга, ооң соонда чаа салгалдарга эгезинде турганындан чоорту ханылап келир. Чүге ындыг апаарыл? Чогаалчының амыдыралчы дуржулгазы, эскериичели, мерген-угааны болгаш күчүлүг салым-чаяаны  билип, өөренип алганы, үзел-бодалы апарган  чүүлдерден, бодалдардан хосталып келир.  Чижээлээрге, «Совет Эвилелиниң хамаатызы мен» деп шүлүкте  чуруттунган төөгүлүг болуушкуннарга хамаарышкан авторнуң бодалында лириктиг маадыр бөгүн Совет Эвилелинге каттышкан бо сеткилди четче үнелеп шыдавас, бир-ле болза өскээр көрүп турза-даа, ук чогаалда күрүнениң дең эргелиг, хостуг хамаатызы болур дег чоргааранчыг, өөрүшкүлүг чүве кайда боор – дээн идея кажан-даа, кайы-даа үелерде кижилерни дүвүредип, сеткилдерни оттуруп турар. Кандыг-даа чоннун эчис «чүлдү-сүзүү»: экти бедик, хөрээ хостуг, элег-түрегден, каржы хоойлу, чөптүг эвес хоойлу-тургузуглуг чазактан аңгыжыраан чурттаары. Кандыг-даа чоннуң чоргааралы: чурту байлак, хостуг; шынныг хоойлулуг күштүг чазак, күштүг чон, аас-кежик, дээди шын.

   «Ол ышкаш мээң баштайгы чогаалдарымда тыва чоннуң амыдыралынга чаа-чаа чүү-ле тыптып келир-дир, ону чарлап: өөрүп, магадап-курайлап үнүп келир хөөннүг турган мен. Бо чогаалдарны оожум, оваарымчалыг номчуптарга-ла, арат кижи бүрүзүнүң караанга көстүп, амыдыралынга шуут-ла холбажып, сеткил-сагыжын доюлдуруп турган ужуралдарны бижээн болур» (С.Сарыг-оол).

     Чечен чогаалдың тургузуунда дараазында ийи кезек  бар. Ол болза боттуг амыдыралдан алган фактылар болгаш чогаалчының аңаа хамаарылгазы, үнелели. Ынчап кээрде, бо ийи кезектиң бирээзи, баштайгызы чамдыкта чогаалчының үнелели, үзел-бодалы-биле чөрүшкек бооп болур. Чижээлээрге, үстүнде көргенивис эрги шаг, эрткен үеге чогаалчының хамаарылгазы, ооң дугайында бодалдары билдингир. Ол дугайын автор сактыышкыннарынга, прозага, очерктеринге бо-ла чугаалай бээр турган.

     «А ол төрениң караңгызы болза эң-не онза халап, хамчык, хай ийин оң. Чырык өртемчей кырында аңаа кым боосталатпаан дээр. Чеже кижи, чеже эртине аңаа өрттенмээн. Аңаа удур демисежир, каржы килеңниг сөс эдер хамаан чок, ынаар тынып болбас, тейлээр ол-ла» (С.Сарыг-оол).

     Ынчалза-даа авторнуң бот-намдарлыг эрги Тываны бижээн сураглыг «Ангыр-оолдуң тоожузун» ап көрээлиңер. Чогаалда көргүзүп каан Танды Тывазының чонунуң  амыдыралы берге, хожудаңгай болза-даа, ында шуут-ла караңгы, дүмбей чок.

     Чогаалда Ангыр-оолдуң төрээн кижилерин көргүскени – туруштуг дидим, соруккур кижилер. Ниитилелде чөптүг эвес чорук таваржып турар-даа болза, чоннуң чуртталгазында чырык хүннер база бар: шагаа байырлалы ол. А албадал-биле өгленген Долбанмаа дедир чанып келир аргалыг. Актыг кижи нүгүлчүнүң сөзү-биле буруудаттырза-даа, шыны билдине бээр. Феодалдыг Тывага чөптүг эвес чорук хөй, бо-ла таваржы бээр, ынчалза-даа чогаалчының сактыышкыннарында, бодалдарында ышкаш караңгы турбааны билдинип кээр.

     Чогалчының өртемчейже көрүжү, үзел-бодалдары үе-үеде чогаалдың эстетиктиг шынарын күштелдирип азы суларадып болур. Чижээ, «Хорлуу кадай» деп чогаалда ырак совет шеригге кадай малын дузаламчы кылдыр берип турар. Авторнуң сеткили биле маадырның  дайын-чаага удур сеткили мында хөөннежип, чогаалчының ол кадайның белээнге, күзелинге магадаан сеткили шүлүктүң эстетиктиг шынарын күштелдирген.

     Ынчап кээрде, чогаалчының поэтиктиг делегейинде өртемчейже көрүжүнүң ниити демдектериниң дугайында чугаалап тура, С.А.Сарыг-оолдуң өртемчейже көрүжү чогаалдарында чуруп көргүскен делейи – романтиктиг, бедик көдүрлүүшкүннүг, чаагай, чырыткылыг амыдыралче чүткүлдүг деп демдеглээр бис.

                                                                                                          2000 ч.