Чинагийн Галсан

Чинагийн Галсан

 ***

Алдайымны эккелгеш, Таңды, Саянга улаштырдым.

Хомдумну эккелгеш, Улуг-Хемге холуштурдым.

Дагга даг уладым

Сугга суг телидим*.

 

Өгбежээм көрдүм.

Чүс чыл, муң чыл манаан ышкаш,

Манай-манай,

Хөөкүйм даш-ла болуй берген-дир.

Чыды: муң-муң чылдың доозун, салгыны, шимээни

Чылыы

Чымчаа.

Дискээннен айдыс алдым.

Биске артырган өнчүзү, чагаазы-дыр.

Бисти манап

Турары ол-ла-дыр.

 ****

Кара баарымның ханын,

Ак мээмниң дерин

Харының дылыңга сииргеш,

Айдың саазынга өпейлээн

Бир тең* номнарымны

Ажы-төл кылдыр

Чүктеп сөөртүп келдим.

Адыл мал кылдыр

Чедип, сүрүп келдим.

Улуг чуртум,

Оран-чай* хайырлаңар.

Улуг чонум,

Олут-чыдын хайырлаңар.

Аът-мал дизе,

Артып*, мунуп көрүңер.

Аъш-чем дизе,

Амзап-чимзеп* көрүңер.

Аргасын*-хоргасын дизе,

Ожууңарга чергелеп*

Оккулуңар.

Алама-чалама дизе,

Оройыңарга* азып

Чалбарыңар.

 

Чал кара чажымны

Көгергиже, сыыгыжа,

Чезир чаърт сөөгүмнү

Хээрээже, шаарыыжа

Чүткүп демисежип чорааш

Бүдүргеним,

Ада-иеге сөңнээн аъш-суксунум,

Алдай чуртка өргээн оваа-саңым,

Бо чайга* ыткан чугаа-соодум,

Келир кышка доңурган эът-үүшем ийик.

Арыг дээжизин шыгжаан улуг өөмге дээш

Тавакка салдым,

Дакшага сөңнедим,

Тутканым бо.

Аш-чемиңерге амдан немезин,

Аал-чуртуңарга күш кошсун,

Ат-нереңерге дааш катсын,

Аас-кежииңерге хей-аът киирзин.

 Хүнге

Алдын-сарыг хүнүм, авайым-эвейим,

Арай-ла деп бир көстүп келдиң бе?

Сени күзээн, чоктаан хүннер чүүдээн берге:

Серий* албайн

Сүт далайның соглуурун,

Сүмер-Ууланың элээрин манаан дег узун!

 

Дүннер оон-даа кударанчыг,

Караңгыдан караңгы үне-дүне аттынгаш,

Карак-кулакты дуглай

Каптагайны шыпкан дег кадыг!

Хан-баарның көъгүн сөгүлдүр

Тыныштыг бүрүнүң аксын дуя тудуп,

Тынныг бүрүнүң өзүн кыя кыргыпкан дег ажыг!

 

Айны сен канчаптың, чоонуптуң?

Ал-боду октаргайның бир шазында бар ба? Чок ба?

Сылдыс-дуңмалар-даа шимээни үзүлген,

Сылданып хоруп чыткансынгии* ында-мында,

Азы  өже берген бе шуптузу?

Ачазын эдергеш, кай биргээр чоруй барган ба, чок болза?

Ээн дайында аза барваан ирги, халак?

Эгип келий албас ыраай берген болза, канчаарыл?

 

Хык, хыйыртааш, экиге  чедиргенин кым-даа көрвээн.

Хыназа-даа мезе* мезези-биле дүвүрээр.

 

Өлерейип кырый берген-дир ай эжиң,

Өскүссүредип багын көргеш, чүнү кылыр!

Шолбан урууңну шаанда чорудуп,

Шокарая берген, соой барган

Чаагын, чарнын, быктын, кара дүүлген ишти-баарын

Чайыныңның изиг тыныжы-биле

Суйбадып тур күжүрнүң,

Судалдар эдере кызыл от чүгүре бээр, көөр сен.

 

Ол сегизе, сээң адыңга-даа немере-ле.

Оттук эки болза-даа, хаг шагыг* чокта канчалдыр ийик?!

 

Сээң-даа хүнүң санаглыг

Серип-ле* төнер бо өртемчейде.

Кым-даа, чүү-дээ мөңге эвес,

Кызыл от дег, хара суг дег, ак сүт дег шын деп ол!

2003, ноябрь 3.

***

- Адыр, бир доктаай дүш.

Кым сен бо?

Аза-биле сүрүшкен хам сен бе?

Алдар-биле сүрүшкен шүлүкчү сен бе?

- Ону билип канчаар чүвел?

Оонаның* ийи мыйызын адырып,

Саарзыйтыыр эвес!

 

- Ынчалза-даа биликсээм келирин

Ырактан хаттаан сөс-хат

Чооктан чаъстаан сөс-чаъска алаага бердим.

Хоран бүлгүрээчек* хоптуң кускуннарын

Хойзудар дээш чадап кагдым.

- Иштимде бүткен

Ийистерим-не-дыр аан.

Чүктенчип дүшкен

Чүктештерим-не-дир аан!

­ - Ийис дээрге бир бот, ийи тын бе?

Ийи бот, бир тын бе азы?

- Чарлывас ийи бот, үстүүр бир тын,

Хоорлувас ийи тын, ириир бир бот.

Ындыызы шын болза, беттиизи-даа шын.

Беттиизи меге болза, ындыызы-даа меге.

Чаглыг чүректиң кош дамыры,

Чаактыг баштың ийи кастыңы

Согуп ойнаар кажыктарым,

Солуп-мунар аъттарым.

- Хээндектен оондак* үнер,

Кедизинде барып чүү болурул?

- Кыварым кыпкаш,

Тыварым тыпкаш,

Тын дышгарар ол шагда

Адарын

Чырык өртемчейге артырып кааш,

Боттарын

Чүгүрүкке четтирвес

Ырактыва ап чоруй баар мен.

Каргышга-даа, йөрээлге-дээ туттурвас

Караңгының аар ийндээги херелдиве

Ылым-чылым сиңе бээр мен.

 

2003, ноябрь 4.

 

 

***

Дүвүлүг дүнү дүмбей-сембей

Дүш-дүлүүм дүлей-элей

Дүптүг бүгүде үн-түн

Дүң гүрүүжүм* түң-түң.

 

Дүүлгек-дүүлгек* коргуштар

Дүргек-дүргек үргүштер.

Дүрзү чоктуң каргыжы

Дүп шагның иргижи.

 

Оор оруу ойбаш-куйбаш,

Оокай* оруу ээреш-доораш,

Оглукайым, тут-пат,

Орбакайым, пит-пет.

 

Күзээним, күс-күс*,

Күзүнгүүжүм, сес-сес,

Көк дээрим, көр-көр

Көъктүг черим, сер-сер.

 

2003, ноябрь 9.

 

***

Адын тудуп бистер мында

Аравыста шенектежий-ле бээр

Ак, көк, каразын кыгырып,

Ааска киргенин чулчуруй-ла каар.

 

Та бар, та чок чүве

Ол Дээр дээрзи

Таалайның кызыл ханын сыстыр

Шынын сөглээйн:

Ону мен билбес чүве-дир.

 

Ча, шак бо-ла иргин деп

Чарт таныырга келбээн мен

Чаныңга чеъде бервээн мен

Чылыг колдууңга сөленип көрвээн мен. 

Чыдын тынмаан, үнүн дыңнаваан мен.

Чымчаан-кадыын,чаражын-чүдээн билбээн мен.

 

Алды он чылдың дургузунда

Ала шокар өртемчейни эки-ле эңдердим.

Арга-эзим, даг-даш, хову-суун дүңдердим.

Ак-кара булуттарның ындыңга үндүр чиңчердим.

Каяа-даа чет, канчап-даа кайга - амдыы-ла

Кара көк огтаргай үстүн ^[1]

Көрүп ал, били ал - шынап-ла

Кө ң г үс  ор у ч ок мен дээнзингии менгейвишаан

Дээр деп ынчаарга чок  чүвең ышкаш

Дээйн дигиже база өске ужур-ла турганзыг.

 

Караны ак базарын билир мен,

Кадыгны чымчак тиилээрин көрген мен.

Чырыкты биргээр салыптарга,

Улам-на чырык апаарын,

Чылыгны бирээге бериптерге,

Улам-на чылыг апаарын,

Бир-ле шагда бодумга ээ п келирин

Билип каан, көрүп каан мен.

 

Та ынчап адаар, та өскелеп адаар,

Таалайның кызыл ханын сыстыр

Шыным сөглээйн:

Бир-ле күчүтен бары ылап

Бисти көрүп, дыңнап, хынап турарын танып каан,

Ол ужун кадыг, соок, карадан чайыс

Чымчак, чылыг, чырыкка чоок чоруксаар кижи мен.

2003, ноя 10.  

 

 Сөстер тайылбыры

• ·телидим – телиир: бир хураган иези өлүп калганда, өске хойга телиир, телип каг
• ·тең – дең: тевениң чүъгү
• ·адыл мал – мал-маган
• ·оран-чай – чер, чурттан хайырлаңар.
• ·чимзеп – чимзенир, бичии-бичии чиир
• ·аргасын*-хоргасын – аргасын: от  оттуларда кургаг инек-мыяа
• ·чергелеп – от оттуларда, аргасынны  өг ышкаш чыыр, чергелээр.
• ·оройыңарга* - баштан бедик чер.
• ·бо чайга*  - кезек чер, пространство.
• ·серий албайн – оттуп шыдавайн.
• ·чыткансынгии*  - чыткан ышкаш
• ·үне-дүне аттынгаш - үш дүн ортузунда
• ·октаргайның бир шазында  - кыдыында
• · мезе - мези
• ·оонаның – хүлбүс (эр), оона (кыс) – чээрен
• ·бүлгүрээчек – бүлгүреринге ынак
• ·оондак – хээндекти оон-даа  ыңай бичииледир кезип каан кезээ
• ·дүңгүрүүжүм – дүңгүр
• ·күс-күс – илбилиг-шидилиг сөс, мал төрүүүрде, кижи үнерде, уруг-дарыын ушта дыртарда, бызаа-хураганны «күс-күс» деп тыртар, «эки күстеп бер» дээр
• ·күзүнгүүжүм – күзүнгү