«САЛГАЖЫРДА ИСТИГ ЧОНУМ…» Степан Сарыг-оол Чоннуң сеткили – чогаалчының ырларында, ыяңгылыг шүлүктеринде, чоннуң күзелдери – чогаалчының ынак маадырларында, оларның аажы-чаңында сиңниккен; чоннуң эрткен оруу – чогаалчының тоожуп каан чугааларында, тоожуларында. 20-ги вектиң эгези. Тодаргайлаарга, 1934 чыл. «Эрге-шөлээ биске турда». Чечен чогаал бөлгүмүнүң киржикчилери башкызы А.А. Пальмбахтың даалгазы-биле кижи-бүрүзү тус-тус кабинеттеринге кирип, азы ында-мында булуңнарында чажыртына-чажыртына бижий-ле берген… «Башкывыс (шүлүүмнү) дыңзыдыр номчуп-ла үндүрдү!.. Богда, ону дыңнааш, бодум-даа харын башкыны магадап, өөрүмнүң шырайларын көөрүмге, көңгүс чаа салгынчыгаш хап эрте хона бээди ышкаш… - О, бергейн моң, агбайым! - Берге-дир оо! - Шынап-ла Пушкин-на-дыр… - дээн ышкаш, баштак болгаш мактал холушкан сөстер ында-мында эш-өөрнүң каткы, чугаазы үрүңейни берген чүве. Ынчаарда мен кастыңымда элээн сал-даа үнүп келир апарган ужурунда аңаа сылдап, ол-ла Пушкин дээр сөстер баштактаныг болза-даа мени бүдүү дүүредип, харыысаалга негеп, чогаалга сонуургалымны улгаттырып чораан» (С.А. Сарыг-оолдуң сактыышкыннарындан). Эрге-шөлээ Үлегерни быжып турар Үлетпүрчин улуг чонну, Үттеп, айтып сургап берген Үжүүр мерген Ленинни.
Сайзыралды харап көөрге, Саян даг дег, бедик болган, Саазынга чуруп аарга, Сайгылгаан дег, чырык болган.
Аъттар-хөлдер семис турда, Артта-сында кадыр-ла чок. Эрге-шөлээ бисте турда, Эртем-номда берге-ле чок.
Туттунарда дыттыг Саян Тура дүшпейн ажа-ла бээр. Дузалаарда күштүг ССР Дужун бодап чеде-ле бээр.
Салдаарымда шакпын Каа-Хем Сайлыкталып бады-ла баар. Салгажырда истиг чонум Сааладып чеде-ле бээр. С.А. Сарыг-оолдуң парлалгага үнген баштайгы шүлүү. Башкызының, эш-өөрүнүң бедик үнелелин алган, макталдыг сөстерин дыңнаан. Бо одуругларда сайзырап эгелеп турар чаа тыва литератураның демдектери иле көскү. Чаартыкчы үе, ооң өскерлиишкиннеринге магадаан, чоргаараан сеткилдер, чаа шагның чедиишкиннеринге улуг идегел. «Үлетпүрчин улуг чон», «салгажырда истиг чонум», «сайзырал», «эртем-ном», «эрге-шөлээ». Чогаалчы ниитилелдиң эң-не мурнакчы күзел-чүткүлүнүң илередикчизи болур. Мурнакчы, депшилгелиг дээрге-ле – сайзыралды деткээн, күзээн сеткил. Чогаалчының үежилери, чанында таныжар-танышпас кижилер – ниитилел ол. Чогаалчы кижи өскелерниң дыңнаксаары одуругларны бодунуң хөрээнден, чүрээнден чаяап үндүрер, чоннуң күзеп, манап турары, боттарының чамдыкта билип, сеткип, медереп турары, ынчалза-даа бодалга, сөске илередип шыдавайн баары чүүлдерни чугаалап, шүлүктеп үндүрер. Бурунгаар үзелдиг, хамааты туруштуг салым-чаяанныг чогаалчының чолу ындыг. С.А. Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузу» деп чогаалы ооң өске чогаалдарындан көскү ылгалып турар. Чүнүң-биле ылгалдыг болганы ол? Чаартылгаларны ырлап каанында бе? – дээрге, эрги-даа, чаа-даа Тываны чуруп көргүзүп турда, кайы-даа эгелерде онзагай аян-хөөн дыңналып турар. Бот-намдарлыг чогаал болганында бе? Ындыг бооп чадавас. Ылаңгыя бот-намдарлыг чогаалдарда авторнуң философчу концепциязы, үзел-бодалдары, делегей көрүүшкүнү тода, чиге илереп кээр дээр-ле болгай. Степан Сарыг-оолдуң философчу көрүжү кандыг турганыл? Чогаалчының ынак маадырларында ол илереп кээр ужурлуг. Аңгыр-оол – өскүстүң салым-чолун эдилээн, эрги Тываның бергелерин көрген оол. Авазы чок апарганда, ырак-чоок төрелдериниң аалдарының аразынга чоруп, оларның кээргээн сеткилин човап эртер салымныг болган. «Ийлээр четкен баарыңның балыын өйүптер болгай» деп чаш оолдуң авазын чоктаан сеткили чогаалдың арыннарынга бо-ла дыңналып кээр. «Бир өлүмнүң аспаандан ынчаар үнгеним ол», «ада-иеден чоокта чарылган, төрээн хеминден, өскүс акы-дуңмаларындан арт-сын ажыр ырап келген», «каш-даа удаа өлгеш, дирлип келгилээнимни черле утпас мен», «кижи болганга көргүспес чаштарны сула салып алган ийик мен», «мен ышкаш өскүс-чавыс, кыдыг-кыя кижилер» - дээн, ышкаш сөстер өскүс кижиниң салымының дугайында чугаалап турар, чогаалдың ниити аянынга база бир лейтмотиви дыңналып турары тодаргай. Ынчалза-даа оон аңгы, ол хирезинде ооң-биле хөөннежип турар, бир-ле чылыг сеткил, чырык идегел сиңген, оожум, топтуг чоргаарал долган аян өзек болуп турар. Ол кайыын дыңналып турарыл? Аңгыр-оол чежемейниң-даа муңгарап, түреп чорза-даа, кажан-даа чааскаан эвес. Ээн тайгага, арт-сынга, ховуга, дүне-даа, хүндүс-даа ооң чанында ынаныптар, сактып кээр, деткип келир төрээн кижилери бар. «Пөш бажынга». Тайга-таскыл черге сес хире харлыг оол ээн черге чааскаан коргуп-хоруп хонар. Ындыг-даа болза ооң бодалдарында «кырган-авам бичии-ле шапкын суг кежерде, ынчаар чалбарыыр», «Шевер-Сарыг акымның сургап чугаалаанын сактып келдим», «Акым ам халдып олур боор». Ынчап чорда, аңчы Тойлу ашак аңаа таваржы бергеш, ону чылыг, чымчак ээ көрүп, оглу ышкаш кээргеп, эргеледир. «Черликпей апаар». Авазы чаа чок апарганда безин Аңгыр-оолдуң чанында ону алаактырып, хөңнүн чазап чоруур дириг бойдустуң хензиг төлээлери – курт-кымыскаяк, ыт-куш бар. Олар база оолдуң чуртталгага чүткүлүн, амыдыраар-демисежир күзелин өжүрбейн чоруур. «Анаа-ла дазыр шөлде-даа, муңгаш арыгда-даа сиген аразын-даа топтап бакылап көрүңерем, кандыг хензиг курт-кымыскаяк ында чогул. Олар чүнү үүлгедип, чүнү бодап тып, чүнү чаңнавайн турарыл, чүнү үреп-талавайн турарыл! Ында база-ла ажыл-амыдырал, шош-содаа чоруп, доюлган турарлар». Ажыл-амыдырал, дириг бойдус ынаныптар кижилери бар болгаш Аңгыр-оолда чааскаанзыргай хөөн черле чок, харын-даа бергелер ону каңнап, быжыктырып турар ышкаш болур. Чүгле Аңгыр-оол эвес, а чогаалда кирген өске-даа кижилер черле чаңгыс эвес, а өөр-өнер, эштиг болгаш оон-на ол топтуг чоргаарал, дидим соруккур көрүш билдинип кээр. Чыыш үезинде байысаакчы дүжүметтерге эриидедип чыдар кайгалдар «кижи таныыр дээр ужур-даа чок, өт куткан сыңый-ла, ийи караа безин сыгыр-сыгыр» кылдыр эттедип алза-даа, оларның чанында деткижип көрүп турар бошкалар хүлүүн божадыр чежип бээр, ырак эвесте чаштынып чыдар адазы хайгаарап, чагып-сургап турар, аалында арткан оол дуңмалары өжээн негежир, ырактан харап көрүп, сагыш човаан балдыр-бээжек оолдар дүжүметтер көрбээнде суг эккеп берип турар, а дүнелерде ойтулааштаан оолдар-уруглар дүжүметтерни коргуду, шаажылаттырганнарны сергеди кожумактап ырлажып турарлар. Албадал-биле өгленип турар Долбанмааның безин чанында ооргаланыптар эжи Аңгыр-оол, өске аалдың уруглары эштери бар. Чогаалдың ниити аяны – «чону чоорган, хөйү хөйлең»: тыва кижи бергелерге алыспас, торулбас, чоннуң сүлдези бедик, ооң көрүжү даартагы хүнче, «сайзыралче» угланган. Бүзүрелдиң, чоргааралдың база бир магадылалы – Таңды Тывазынга 1921 чылда «Арат чазаа доктааган». «Хүн өскээртен үнүп келгенинден артык солун, кайгамчык медээлер келди-ле. - Араттың чазаа доктааган-дыр! Бүгүде найырымдаар: Таңды Тывазының Араттың чазаа доктааган! - Өөк-Колдуң, Кара-Ыяштың черинге … угаазуулгу яамыны тургускан… - Элегестиң Суг-Бажында бүгүдениң шуулганы болган-дыр!. - Бо-ла сөстерниң ужур-утказы эң баштай эки-ле билдинмес болза-даа, оларның экизи, чаазы, шак-ла ында, бир-ле онзагай, дээди чаа чүвени чугаалап келген. Кандыг-ла бир чажыт, ыдык хомдулар иштинге шыгжагга чыткан чүнү-ле уштуп эккелген-даа ышкаш. Азы ону чон хөрек-чүрээнге үр үеде чажырып чорда, дөстүнмейн ушта халааш, эр-бора хартыгалар бооп ужугуп үнгүлээш, бүгү чонга шынны, чаа хоойлуну, чаа төре езуну чарлап, черни, дээрни безин өөртүр ужугуп турган ышкаш». Төөгүнү кижи сактыышкыннардан, архивтен, шинчилел номнарындан билип ап болур. Ынчалза-даа оон артык шынчы, көскү херечи бар. Ол болза кижилерниң салым-хуузу, оларны тоожуп каан чогаалдар. Кижилерниң хууда киржилгезин, өг-бүлениң амыдырал-чуртталгазын, сеткилдерге өөрүшкү азы муңгарал-биле төөгүлүг болуушкуннарның чаңгыланып артып калганын чечен чогаал арыннары кадагалап чоруур. «Аңгыр-оолдуң тоожузу» - төөгү ному. Эргилделиг 20-ги вектиң эгезинде Таңды Тывазының бичии чурттакчызы Аңгыр-оолдуң салым-чолунда бөгүнгү тываларның, бистиң, намдарывыс. Степан Сарыг-оолдуң үзел-бодалы, күзел-чүткүлү - «сайзырал» «эртем-ном», «эрге-шөлээ» деп сөстерде сиңниккен. Кандыг-даа болуушкунну бо үш билиишкинни өттүр көрүп деңнеп, үнелеп, ырларынга ырлап, йөрээп чораан. Авазының дугайында ыяңгылыг одуругларда: «Чайның изии кагытса-даа, Чажымайлап азырап каан. Кыштың соогу доңурза-даа Кызымайлап азырап каан» - деп, ырлап чоруй: «Кээргенчиг авам сени «Херээжок» деп кымнар адаан? Каргыс, буруу төре баштаан Хааннар, беглер ынчап адаан» - деп «эрге-шөлээ», «чаа төре», «шынныг төре» күзээн сеткил мында база үнүп чүректерни дүймедиптер одуруглар бооп хуула берген. Өскелерге чагыртыр деп Өлүм багы каяа турар. Сактып келгеш, бодап кээрге, Сагыш-чүрек дакпыжап кээр. Бо одуруглар эрткен үевисче хая көрнүп, күрүне тургузуунуң херээнге чедип алган чедиишкиннеривисти шын үнелеп көөрүвүстү сагындырып тур. Аңаа демнежип, ыры апарган шүлүүвүс кайы-даа үелерде ханы утказын чидирбес, эң-не эргим, ырлаксанчыг сөстер болуп, хөй-хөй салгалдарга ыдык ыры бооп чоруур: Тываларның хостуг үнүн – чоргаар ырын Дыңнавааннар дыңназын дээш, көрзүннер дээш, Элег-түрег, базымчадан аңгыжыраан Эктим бедик, хөрээм хостуун ырлап тур мен. Чогаалчының күзелдериниң, идеалдарының дугайында чугаалап тура, «Саны-Мөгеде» одуругларны сактып кээр бис: Кажан шагдан өзүп чадаан Каш малым – өнчү-хувум Кадат, хавыт чедишпестеп, Кажаа сыңмас өзүп чору.
Ажы-төлүм өгленгилээш, Арбан чыгам өзүп-төрүп, Өнчү малын өстүргештиң Өөрүшкүлүг чурттап чорлар.
Кырган бодум чалыыткаан дег Кылган ижим дүрген бүдүп, Уттуп болбас улуг шынның Ужур-чөвүн көрүп чор мен. Бөгүн 20-ги вектиң төнчүзүнде белен эвес үени чурттап эртип турар бис. Эки-даа, багай-даа өскерлиишкин, чаартылгаларны чаңгыс кижи бүрүнү-биле санап четпес. «Сайзыралдың оруу дээрге чүл ол, кайын, канчап ону тыварыл?» - деп, айтырыглар, дүвүрел ол-бо дыңналып кээр. С.А. Сарыг-оолдуң чогаалдары бисти эрткен үениң чедиишкиннерин үнелеп көөрүн, бергедээшкиннерге сула салдынмайн, чондан даянып, «чону чолдайбас» деп үлегер чугааны утпайн, даартагы хүнче чырык бүзүрел, топтуг чоргаарал-биле көрүп, өгбелеривистен дамчып келген ол бүдүжүвүстү келир салгалывыска дамчыдып бээривис – эчис сорулгавыс, хүлээлгевис ол деп сагындырып чоруур. 1998 ч.
|
|