У.А. Донгак С.А.Сарыг-оолдуң «Алдан дургун» деп романының идейлиг утка-угланыышкыныС.А.Сарыг-оолдуң «Алдан дургун» деп романы 1987 чылда чырыкче аңгы ном бооп үнген. Чогаалчы ону хөй чылдарның дургузунда бижип келгениниң дугайында номнуң үндүрелгизинде «Сөөлгү сөс орнунга» деп кезээнде чогаалчы Э.Л.Донгак бижээн: «Тыва литератураның үндезилекчилериниң бирээзи С.Сарыг-оол хосталга дээш баштайгы демиселчилерниң дугайында чогаалды бижиир дээш дыка хөй чылдарның иштинде ажылдаан. Алдан маадырларның төөгүзүн өөренип көөр дугайында ТАРН ТК-ның доктаалында төөгүде өлүм чок адын артырып каан маадырлар дугайында чогаалдарны тургузар деп чугула сорулганы чаа-ла сайзырап эгелээн тыва литератураның мурнунга салган. Ынчаарда-ла алдан маадырлар дугайында чогаал бижиирин бодап алганын, барыын районнарга чоруп тургаш, улуг назылыг кижилер-биле чугаалажып эгелээнин автор чугаалап чораан». 1941 чылдың доктаалындан эгелеп барык 40 ажыг чыл эрткен-не болгай. С.А.Сарыг-оол ниитизи-биле 60 ажыг кижи-биле чугаалажып, ужуражып, үн бижиир аппаратка бижидип алгылаан. Ол архив материалдары-биле таныжып келген. «Улуг-Хем» сеткүүлге чамдык эгелер үнүп турган. Улустуң чогаалчызының бо романы бисти канчар-даа аажок сонуургадып турар. Тывага ханныг изин артырган 1883-85 чылдарның төөгүлүг болуушкуннарын чырыткан, ооң киржикчилери - чоннуң маадырлары деп медереп билип турарывыс кижилерниң овур-хевирлерин чуруп көргүзери – национал бот миниишкинге, аныяк-өскенге, келир салгалдарга кончуг чугула. Роман жанры - төөгүлүг болуушкуннарның сайзырап, чоннуң хөгжүлделиг оруунга кандыг салдар чедиргенин көргүзер эң-не эптиг уран-чечен литературлуг хевир болуру чугаажок. Ынчалза-даа С.А.Сарыг-оолдуң «Алдан дургун» деп романы – доостунмаан роман. Ол ниитизи-биле 30 эгеден тургустунган. Ынчалза-даа Э.Л.Донгактың демдеглээни-биле, «чамдык эгелер доостунмаан, харын-даа үзүктерлиг», чамдык черлеринде сюжеттиг шугум, болуушкуннарның сайзыралы үстү бергилээн. Чижээлээрге, «Дажыма биле Самбажык», «Өвүрде өжээнивис» деп эгелерде Чыргакы хемниң унунга алдан маадырларның бөлүглежип, Дажыма чаңгының чугаазын дыңнап, сайгарып турарын чуруп көргүскеш, бо ийи эгениң аразынга «Хемчикте истер», «Хоойлу билбес дүжүмет хол чедер» деп эгелер тоожукчунуң немелдези бооп кире бээр. Бо киирилде эгелерде Хөөгенчикти дүжүметтиң шарызы дээш эттеп-эриидеп келгенин база Сенгин чаңгының аалының чаны-биле анаа-ла эртерге Дозурукчу деп чаш ажы-төлдүг ядыы эрни ийи хүннү бадыр эриидеп келгениниң дугайында тоожукчу чугаалап турар. Ынчап кээрде, чогаалда кирген маадырларның (Дажыма чаңгы, Самбажык, эрес кыс Шевермаа, Дажыманың чассыг кызы Дарина) – оларның аажы-чаңы, кижи бүдүжү, салым-чолу, көргүскен болуушкуннарга киржилгези – канчаар долузу-биле ажыттынып келгенин сайгарып чугаалары берге. Мындыг таварылгада чогаалдың ниити угланыышкынын, эстетиктиг идеалын, эстетиктиг чүткүлүн сайгарып чугаалаары – эң-не чедимчелиг арга деп санап турар бис. «Алдан дургун» деп романда ооң тоожуушкун аянында хөй-хөй чечен сөстер, үлегер домактар киргени – чогаалдың уран-чечен стилиниң онзагайы. Улустуң үлегер-домактарында чоннуң философиязы, чоннуң көрүжү сиңген болбайн канчаар. 1. Чижээлээрге, чуруп көргүскен болуушкуннарның дугайында база төре херээнге хамаарышкан чоннуң көрүжү көрүнчүктелген (илереттинген) чечен сөстер, үлегер домактар. - Өвүрде өжээнниг бис, арыда адаанныг бис. - Суму чагыргалыг, суг агымныг. (а.51) – байдал ындыг турар ужурлуг . - Төреге кижи өлүрген, Дөңгелдикке теве сойган. (а. 48, 54)- херек кырында болган байдалы. «Ханныг-баък төре-езу, хай-бачыт өртенип, шаг бир өскерлир» - деп сөстеринге Самбажык бо чечен сөстү киирип турар: - Ирик чудук аңдарлыр ыйнаан. (а.53). - Ханныг, каралыг: меге-биле белдирлээн, хоран-биле холумактаан өргүүдел бижии. (а.60).
Кайгалдарның бүдүү бир чыылган черинге Самбажыктың чугаазында: - Ада оглу – ачы-дачыр, Ие оглу ийи дең. (а.63).
- Шаг кежээлээн, Шаажы кадыыраан. (а. 64). - Шын күчүлүг, Шынар ачылыг.(а. 67). Дажыманың сөстеринде: «Чон чагырар деп чүве ындыг амыр, оюнчук эвес-тир. Чылдагаан чок, актыг черге кижиге яла онаап эриидээр хамаанчок, согуп-даа болбас!» дараазында үлегер домактар кирип турар: - Довук дег ак Даг дег караны базар (а.87). - Өрү октаан даш башка дүжер. (а.87). Чогаалдың өске маадырларының чугаазында: - Шаг шаа-биле турбас, Чавылдак көгү-биле турбас. - Чиген чаак куураарар, Чирткен дөңгелик көгерер. - Шынын сөглээн кижини кижи көрбес, Шывык туткан кижини ыт көрбес. (а. 114). - Чаш кырыыр, Өжээн кырывас. (а. 120). - Даң адар, хүн үнер, көргей-ле бис. (а. 145). - Хаг одундан халап үнер. 2. Алдан маадырларның овур-хевири чуруттунган чечен, аяннашкан сөстер. Самбажык Дажымага, ооң чугаазын дыңнап олура: - Танышканынның кырындан танып, Идегээнниң кырындан идегеп, магадап, хөйнү билип, өөрүп, таалап олур мен. (а. 16). Өске персонажтарның чугаазында: - Эки-биле элчешпе, баък-биле болчашпа. (а.20). - Улуун хүндүлеп, Бичезин азырап чоруур херек. (а. 29, «Эр кижи деп чүл?» деп эгеде) - Эки-биле эдержирге - хүн херелдиг, баък-биле эдержирге – чылан хоралыг. (а. 32). «Езулуг-ла акты-караны таный берген, эрес-кайгал, тудунгур-кавынгыр ылаптыг-ла чоннуң оолдары аңаа турган-даа» - дээш, - Эзир, дастан артык караа көскү, куландан артык кулаа дыыжы, а караа көрбезе-даа, кулаа-биле дыңнаваза-даа, чүрээ-биле чүвени эндевес. (а.61-62). - Шагның берге үезинде эр кижиниң аксы быжыг, арны чоргаар, а чүрээ даш чоруур херек. (а. 71). - Ады өлүр орнунга, боду өлгени дээре. (а. 90). - Бажында угаанын көр, чүрээнде одун көр. (а. 106). - Оглу барып тугун тудуп, чааны базар – чуртун тудар. (а. 89). - Үүлезин шыдавас эрлер үүлгедип турган эвес. (а. 144). 3. Эрге-хоойлу дугайында, эрге-чагырга тутканнарга хамаарыштыр чечен сөстер, үлегер домактар, аяннашкан домактар. - Баък-биле баглажырга, хан хоралыг, эки-биле эдержирге, хүн херелдиг. (а. 20). - Чарлыг оорда яла чок. (дүжүметтерге хамаарыштыр, а. 27). Чогаалдың лейтмотиви, кол утказы, идейлиг утказының илередикчизи болуп турар, дараазында сөстер бир эгениң Ады бооп база каш-даа удаа чогаалдың арыннарынга дыңналып кээр: - Кодан билбес ыт өг болганыр, хоойлу билбес дүжүмет хол чедер. (а. 20, 108, 124). Өлзей-Очурнуң мурнунга Хемчик дүжүметтери мынчаар көзүлген: - Кортуу ховаган дег, чалданчаа сааскан дег, турар дээрге балдыр ырбаңнааш, үнер дээрге эжик ырак. (а. 78). Эрге туткан дүжүметтерге хамаарыштыр база бир чечен домак: - Өлген өшкүден дүк үнмес. (а. 125, 177). - Холунда актыг, аксында шынныг мөгейип бараалгап турар - ноят-дүжүметтер амбын ноянның чызаан таңмазынга. Мында эрге туткан кижи кандыг болур ужурлугул база херек кырында амыдыралда ноят-дүжүметтер канчаар төре херээн тудуп турганы – бо ийи байдалды удурланыштырганындан удурланышкак уткалыг кыжырган аянныг чуруп көргүскени – ирония – дыңналып турар. (а.75). Чечен чогаал амыдыралды чуруп көргүспүшаан, чогаалдың маадырларын дамчыштыр болуушкуннарга хамаарылгазын көргүзер, а чогаалдың маадырлары бир-ле идеяларның илередикчилери болур. Уран-чечен, эстетиктиг идеялар чогаалчының бодунуң иштики сагыш сеткилиниң, угаан-бодалының кезии болур. Чогаал эртеминде ону – пафос, чогаалдың пафозу деп адап турар. Чогаалдың пафозу деп чүл? Ол дээрге-ле – чогаалдың ниити эмоционалдыг хөөнү, сеткил хөөнү, идейлиг угланыышкыны-дыр. Ынчаарга, чечен чогаал теориязы-биле алыр болза, бо талазында С.А.Сарыг-оолдуң «Алдан дургун» деп романында а) чогаалчының алдан дургуннарның хөделиишкининге хамаарылгазын, күзел-бодалын сайгарып көрүп; б) чогаалдың ниити сеткил хөөнүн дамчыштыр романның идейлиг утказын, идейлиг угланыышкынын билип ап болур бис. Чогаал эртеминде пафостуң дараазында хевирлерин ылгап турар: - амыдыралчы база тоожулал сеткил-хөөнү (эпико-драматический); - маадырлыг сеткил-хөөн… ?; - романтиктиг сеткил-хөөн; - трагиктиг сеткил-хөөн; - юмор, сатира, «инвектива», сентименталдыг сеткил-хөөн (сеткиишкиннерге чагырткан). «Алдан дургуннуң» ниити сеткил-хөөнүнде, пафозунда – маадырлыг, романтиктиг, трагиктиг сеткил-хөөн каттыжып турар деп эскерген бис. Кижилерниң, азы бөлүк кижилерниң күзелдерин чедип алыры-биле демисели, маадырларның чорук-херээ, демисели база оларның амы-тынынга, чидириглиг болур айыыл диргелип келирге-даа, тура дүшпейн салган сорулгазынга шиитпирлиг чедип, хостуг, идепкейлиг хөделип турар маадырларлыг чогаал – маадырлыг хөөннүг болур. Ылап-ла, Дажыма-чаңгы. Самбажык баштаан эрес оолдар чөптүг эвес эрге-чагыргага чалынмайн, бөлүглежип, оларга херек оттуруп онаажып турар хөй санныг малды база дүжүметтерниң туразы-биле чонну аажылаарынга удур хөделиишкини ындыг. Шиитпирлиг хөделип, чыглып, аалдарын чаңгыс черге көжүрүп, эвилелдежип, боттарының эрге-ажыын камгалаар дээн эрестерни канчап маадырлар деп адавас боор. Авторнуң туружу, үзел-бодалы мында ынчаар илереп көстүп келген. Маадырлыг сеткил-хөөн аңгы кижиниң азы бөлүк кижилерниң маадырлыг чоруун көргүзүп тур(д)а, ол маадырлыг чору(кт)унуң нацияга, чоннуң бурунгаар депшилгезинге, бүгү кижи төрелгетенниң хөгжүлдезинге улуг ужур-утказын, чугула ажыктыын онзалап демдеглээр. Романда авторнуң улустуң аас чогаалы болур чоннуң чечен сөстерин, үлегер домактарын хөйү-биле ажыглап кииргенинде: чуруп көргүскен болуушкуннарже делгем көрүштүг, философтуг деңнелге эккелген үнелел билдингир. /легер домактарның утказы делгем, хөй уткалыг, ханы, философтуг, универсалдыг болганы-биле Тывага алдан маадырларның хөделиишкиннерин кижи төрелгетенниң төөгүзүнде дарлаткан аңгының эрге-шөлээ, хосталга дээш демисели база чоннуң национал бот медерелиниң боттанып келген чадазын көрүнчүктелген деп билип турар биске С.А.Сарыг-оолдуң «Алдан дургун» деп романында Дажыма чаңгы, Самбажык баштаан эрес тыва оолдарның чөптүг эвес тургузугну өскертир изиг чүткүлүн көргүзүп турары илдең. «Алдан-дургуннар» ниитилел тургузуунуң чөптүг эвес чоруунга, байдалынга удурланыр сорулга-биле каттыжып, бөлүглежип эгелээннер. Ол маадырлыг чүткүл болбайн канчаар. Ынчалза-даа оларның херек-чоруу эрге туткан кижилерден хамааржып турганы көскү. Маадырларның сагышка мегеледип, ол күзелинге алзып турары көскү: Дажыма ужуражыр дээш сагыш-сеткили көдүрүмчелиг, өөрүшкүлүг, харын-даа байырымныг шинчилиг чоруп олурар, «алдан маадырларның», эрге-чагырга тутканнар-биле ужуражып белеткенип турда, бедик көдүрлүүшкүннүг романтиктиг хөөнү, Шевермаа биле Дажыманың бо херектиң Улаастайга азы Кыдаттың бодунга чөптүг шиитпирлеттинеринге бүзүрели. Хоозун бүзүрелдиг, эрге-чагырганы чөптүг шиитпирлээринге ынанып турар Дажыма шуулганга Тываның байдалын кончуг ынаныштыг илеткеп берип турар. База чиңзелиг бөргүн кедип алыры. С.А.Сарыг-оолдуң «Алдан дургун» деп романында чуруп көргүскен Самбажык, Дажыма олар тыва болгаш Моолдуң , харын-даа Кыдат империязының эрге тутканнары бөлүглешкен кижилерге болчу бээр, оларның херээн чөптүү-биле шиитпирлеп бээр деп идегеп турарлар. Ол «Бээзи, Даа кожууннарның нояннарын чалап эккеп чугаалажыр» деп эгеде, Дажыма чаңгының шуулганга Өлзей-Очур амбынның мурнунга айыткаан сөзүнден көстүп турар. Дажыма «..болардан коргуп, чалданмайн-даа боларны чөрүүлендирбейн чеде бээр деп бодап алдывыс» - деп оожум, чоргаар, харын-даа сезик, карадаашкын, серемчи, магадылал деп чүвени шуут утту каапкан», Даа кожуун нояны Дугарның аалынга чедип келгени ол. (а. 126). «Мыя Хемчиктиң 27 сумузун орта чагырып, ооң херээн арыг чорудуп шыдавас болзуңарза, Бээзи, Даа нояннар болуп. Чиңзе кадап, дүжүлге ээлеп олурган…» «Алдан дургун» деп чогаалдың ниити сеткил-хөөнүнде, пафозунда романтиктиг хөөн бар. Бедик идеалдарны боттандырары берге, харын-даа боттандырар арга чок. Феодалдыг ниитилелге, колониалдыг чуртка эрге туткан кижилерниң сонуургалы, сорулгазы чаңгыс – мөлчүкчү аңгы дарлаткан аңгыны мөлчүп, ажыглап алыр, эрге туткан күрүне (!!!) чагырткан девискээриниң байлаан шыдаар шаа-биле соруп, былаап алыр. Маңаа кол романтиктиг хөөнге маадырлыг хөөн каттыжып турар. Чогаалдың маадырларының эгиттинмес чидиригге таваржып, амы-тынындан чарлып, ол байдалга чүнү-даа өскертип шыдавас болганындан романда трагиктиг сеткил-хөөн база бар. Ынчап кээрде, «Алдан дургун» деп роман улустуң чогаалчызы С.А.Сарыг-оолдуң ниитилел дугайында, күрүне тургузуунунң дугайында, Тываның бот догуннаан чоруунуң дугайында, күрүне кижизи – төре херээ кылып чоруур кижи кандыг болурул база кижилерниң амы-хууда аас-кежии, долу, четче чуртталгазының дугайында айтырыглар бо романда салдынган турганы чугаажок. С.А.Сарыг-оолдуң «Алдан дургун» деп романы 1883-85 чылдарның Тывага болган төөгүлүг болуушкуннарын чырытпышаан, тыва чоннуң национал бот медерелиниң боттанып келген оруун база тываларның 1921 чылда бот догуннаан күрүнени доктаадырынга эге таваан салган алдан дургуннарның маадырлыг хөделиишкинни чуруп көргүскен чогаал болур. Ынчап кээрде, чогаалдың кол идейлиг угланыышкыны (идеязы) – эрге-шөлээ, чөптүг, шынныг төре херээн доктаадыры – канчаар-даа аажок берге, ханныг истиг, чидириглиг болза-даа келир үеже чүткүлдүг болгаш маадырлыг чорук болур деп билип турар бис. Бир-ле дугаарында, база эң чугулазы – С.А.Сарыг-оолдуң «Алдан дургун» деп романында төре херээниң, «эрге-шөлээниң» (романтиктиг сеткил-хөөн) пафозу кол черни ээлеп турары көскү.
|
|
|
|