Николай  КУУЛАР

                                    "ЧОЛДУҢ  НОМУ"-деп номундан                   

                       ТЫВА

 Сүлдезинде аъттыг арат хүнче шапкан,

шүглүп үнер начын түрлүг, өндүр чолдуг,

Саян, Таңды кавайынга өстүргени

салым тудуш көвей чоннар буянныг өө –

 

авыралдыг ававыс дег,

азий диптиң төвү Тыва!

 

Бурунгунуң тоол-домак, тураскаалы

муң-муң чылдар алдар-адын херечилээн,

чалым-хая өттүр аккан Эне-Сай дег,

чаяалгалыг келир өйже кезе көрген;

 

Сыгыт-ыры делегейни магадаткан,

чыргалының даңын уткуй чындыңнаткан,

алды дипте аймак-чоннар улузунга

агын өргүп, амырлажып чолугушкан;

 

Көвей чүзүн сүрүг малы одар долган,

көрүп ханмас байлак бойдус шыва алган,

эртинелер узуп төтпес үүжезин

«ээлеңер!» деп төлдеринге өргүп сунган –

 

авыралдыг ававыс дег,

азий диптиң төвү Тыва!

 

ХАРЫЫВЫС КАЙ?

 Кара нүгүл Тыва чуртту

хайлыг хоран дылы-биле

кайыын тура чилбиленип,

харамдыгып чылгап туржук.

«Черниң чексээ, чыдып калган

черликширги дүржоктар!» дээн

чемелелдиң, кочуургалдың

селемеден чидиг сөзү,

саглаңнашкан өзүмнерни

саза базып, кескени дег,

бактаашкыннар доразы бооп,

баш-мээже өрүмнежик.

 

Харыызынга чүнү сөглеп,

хамык чүве актыг шынын

бадыткаарыл, көргүзерил?

баштыг улус, айтыңарам.

Канчап черле адааргалга,

кара сагыш, өжээргелге

бастыртып аар апарган бис,

баажызы-даа чогум чүдел?

 

Саян, Таңды, тендиш дивейн,

чаңгыс черде турары дег,

сагыш агын өгбелерден

салгап алгаш, салбаан бис бе?

Ыялаткан боттарывыс

ыглаңайндыр хорадавайн,

ыядыг чок удур сөглээр

ылап чиге харыывыс кай?!

Бодувус-ла ботка болчуп,

божаңнавас шинээвис кай?

Моондактарга боогдадыпкаш,

могагдавас күчүвүс кай?

Нүгүлчүлер меге-шынныын

нүүртештирер дээди шүүгү

мүн айтырыг шиидин тыпкаш,

нүүр сагып, шииткел кылыр –

ындыг үе чедип кээрин

ынаныштыг манап алза,

ынды-бетин бодап чорза,

ылап арыг артар-даа бис!

Өрт чиген аяңнардан

өңгүр чечек частыры дег,

өжээн чиген сеткилдерден

өлчей-кежик бодарап кээр;

куду эвес, өрү чүткүп,

Курбустуже орук изеп,

кудувусту кадагалап,

хугбай чон диртпес боор бис.

 

                     ӨВҮР

Тайга, хову, эзим, шынаа аралашкан,

Таңды сынның бээр ийи Өвүр черим.

Успа-Хөлдүң чалгыглары эдээн чугган,

угулзалай аккан хемнер аян туткан.

Буурул Дус-Даг – тыва чуртум эртинези,

бузарга-даа, үстүп төнмес үүжелиг сен.

Аржааннары мөңге назын айдызап кээр,

амырактың шырайы дег чараш оран:

 

О-ой, Өвүр – Саглы, Солчур, Хандагайты,

о-ой, Өвүр – Ак-ла-Чыраа, Чаа-Суурум,

ортузунда Тээли биле Торгалыгны,

оглу-кызы эргеленген кожуунумну!

 

Өңнүк, төрел аалчыларын дөрже чалап,

өлчей биле буян күзээр Өвүрүмнү.

Дөрт чүк кезээш, могаан төлүн секпередир

төрээн ие чылыг куспаа Өвүрүмнү.

Улуг чурттуң Кыдат, Моолче кызыгаары,

улус-чоннар менди солчуп эртер чери,

уран, мерген чаяанныглар алдаржыткан,

усчу-шевер, малчын чону сайзыраткан:

 

О-ой, Өвүр – Саглы, Солчур, Хандагайты,

о-ой, Өвүр – Ак-ла-Чыраа, Чаа-Суурум,

ортузунда Тээли биле Торгалыгны,

оглу-кызы эргеленген кожуунумну!

             *   *   *

Эглип келбес ада-ием

ээн калган бажыңы бо.

«Ээлерим канчалды?» деп,

элеп-түрээн харанып тур.

 

Суур кыдыы хемчигешче

суглап чоруй барган авам

шулурашкан агым-биле

чугаалашкаш, саадаан дег.

 

Таалыңын арттынгаштың,

тайгазынче үнген ачам

шорааннарлыг кашпал-биле

сооттажыр дээш читкен-даа дег.

 

«Авай!» депкеш, дыңнаарымга,

саарыг чазык кыңгырай-дыр.

«Ачай!» депкеш, манаарымга,

талыгыр хат харыылай-дыр.

 

Бодум тыным үстү бээрге,

бодалдарым чүглүг хөөнү

улузумга улаштырып,

ужуп дойлуп дыңналыр боор.

 

                        *    *    *

Чалыы шаамның уттундурган хүлүмзүрүү,

частып өскен черлериңни эргип келдим.

Шаарарган күскү арга өттүр көстүр –

сарынналдың туман-бузу эзилген-дир.

 

Ам-даа арткан хүннеримниң куду-сузу

аяс кылаң кудайдыва көдүрүлгеш,

өске оран көжер өйнү бодавайн,

өөрүшкүмнүң эге дөзүн чаптап көрдү.

 

Эриктери чаакталган хем чалгыглары

ээлгеним дээш байырлаан дег, шулурашты.

Кандыг кончуг өткүт, хөглүг үннер чүвел!

Харамдыгып, сорук кирип дыңнап тур мен.

 

Муңгаралды оя чиптер от дег каткы,

бууккан хөөннү часкарыптар сырынныг ыр,

элзидиптер аялга… деп үдекчим хөй,

эрткен өйде киискидип туруп бердим.

 

Чалыы шаамның уттундурбас хүлүмзүрүү --

шаг-үе сеңээ дыынмас, хевээр-дир сен.

Кызыл-хүннээн назынымда сеткил-хөңнүм

кыйгың дыңнааш, хая көрнүп, харыылап тур.

 

Чааскаан чор мен. Ынчангы чоок кижилерим

чанымда чок, чамдыктары ажыт кирген.

Сагыжымның илбизи-ле бисти бөлүп,

часкы чылыг челбий хадып, сергедип тур. ?

 

<<<мурнунда арынче