В.С. Серен-оол «Белдир» деп чыындыдан Илиглер
ЧАҢГЫС ИЛИГЛЕР Иженген кижи илиглээр. Чаңгыс илиг - чаңгыс салаа кылыны-дыр. Чааскаан ора, сагыжың хынан. Чайынныг Хүн, шайым үстү - чажыым болзун. Эскен шайга эрниң дээскеш, эзеңгиң теп. Уран сөстен угаан сергээр. Херектиг сөс — келин дег тывылбас. Ынакшылды ынакшааштың ынчан билир. Ушкашкактыг улус ундаравас. Эзирик сергээр, эндег эттинер. Аржаан бажын артап болбас. Ытты безин дора көөрге, ырланы бээр. Артык дашка - алдагдал. Чарып билбези — санап билбези. Дус-Дагга — дуска чединмес. Чурум хажытсыңза — чудуң чажыр. Эки ном элээчел. Чогаалчыны чон үнелээр. Сагыш багы — салым багы. Чадаг чорза - сагышка дыш. Чаңгыс бот болуру — чаглак чок дег. Өөрлүг кижи - өөрүшкүлүг, өнчүлүг дег.
ИЙИ ИЛИГЛЕР Ирттиң семис ээгизи – Ийи илиг кадар чаглыг.
Мерген угаан чырык черге чурттап чорда, Мелегейлер хөлеге бооп кады чоруур.
Удазынның ужуу артар. Уран холдуң угу артар.
Ынакшылга херии черлер хемчээл болбас, Ынакшааннар ыраан тудум ынаа дам баар.
Хорадааштың хол дегбе, Когараанче хоойлу көрнүр.
Бөрзектери аал чоогу хирээнде бол, Бөрү — кажар, чоок-каваа сектер кылбас.
Ийи буттуг «бөрүлерде» арын-нүүр чок, Иезиниң инээн безин оорлаптар.
Чажыт бодал аязының согуннарын Чазылдырар кириш-сээни - арага ол.
Тос-тостуң соогунуң хуулгаазыны Доруг аътты бора кылдыр өңневиттер.
«Медээ чокта — белен чок» деп сөглээри дег, Мээң өлүр хүнүм ам-даа билдинмес ийин.
Бүдүү билир, караң көрнүр болган болза, Бүдүмче чок чүүлдерден ойлай бергей.
Чоруй барган херээженниң көрүжүнүң Сорунзалыын — чүрээм шурап артып калды.
Ийи хостуг одуругну долдур дизе, Ийи бистиң аттарывыс бижип каар мен.
«Чарылбас мен, эргимим» — деп сөглевес мен: Чарлы бээри чаңгыс менден хамаарышпас.
Чегдирген акша - чедип кээр. Чемненген акша — үне бээр.
Саарлыры - сараалыг, Шалдаң артып болур.
Араганы хөйнү ижерге — албыстаар, Аарыгны азыраарга - кызыл-дустаар.
Тыва черден чоруй баргаш, Дываажаң дег оран кайын тывар деп сен.
Тура-сорук чокта – Туттунгур хол салдына бээр,
Дүжүлгеге саадаары – Дүжүметти салгаары эвес.
Ары, өвүр Торгалыглар — Аңгы черде алышкылар.
Улуг-Хем терең-даа болза - дүптүг. Улуг Таңды бедик-даа болза — баштыг.
Арыг шалың — бүрүлерге кылаңнаар, Алган шалың — карманнарга кыңгыраар.
Дашка – үлүглүг, Дарга — хүндүлүг.
ҮШ ИЛИГЛЕР *** Октаргайдан сылдыс оттар херелденир, Оът-сиген черден үнүп чечектелир. Ортаа оран кижилери, амыргын-на!
***
«Өртемчейни үш чаан чүктеп турар» — дижип, Өгбелерим үш даш салып одаглангаш, Өрү дээрде бурганнарже агын чажар.
*** Чаа, чараш, чаагай чүүлдүң шаңнакчызы — Час-даа болза, чаныптарда чуртталганың Чамдык чүүлүн олча кылдыр хойлапкаш баар. *** Сарбашкындан кижи кайын тывылган деп, Сарыг дойдан бурган ону тудуп кылбаан, Шамбаладан ужуп келген уктуг боор бис. *** Даглар дуглаан ээн черде келдивис дээш, Таан дыка менни бербейн көрүңер аа. Таңды ээзи килеңнезе - сүртенчиг-ле! Бодалдарым, бодалдарым, Ботту дыка дүвүретпейн көрүңерем, Борбак чүрээм чарлы чазып хелзевезин. *** Эмдик аътты эзертээштиң, кастап кагдым. Экер-эрес кымнар барыл, мунуңар че. Эрге-дужаал, сандай дээш чоп кончуг силер?. *** «Кажар күске - чолдак-ой!» — деп, Каргыжың төп халактава. Кара күске - оон кажар. *** Богда бурган буянныг бол, Болчукчу эвес, шииткекчи. Боданганы - ботка херек.
Үш оруктуң белдиринге Үскүлештир душчуп келгеш, Үелерни сайгаржыр бис.
ДӨРТ ИЛИГЛЕР *** Төлүң болган шүлүктериң Дөңгүп-ле дөрт одуруг дээш, Өкпелевейн көөр силер, Өйлүг назын — оон кыска. *** Сеткилиңниң өңнери чоп Чечек ышкаш эвезил дээш, Хилег, чеме онааваңар, Кижи хөңнү — хаттыг, чаъстыг. *** Амыдырал — сергек, чазык Арын-шырай чүве болза, Ажыл-үүле — хүлүмзүрүг, А мээң ырым — аялга-дыр. *** Хоюган аът октавытса, Хомудааштың чоор сен ону. Чаңы багай аъттан туржук, Сандайдан-даа ужарлар бар.
*** Эзеринден туттунары — Эмдик аъттан бектениг-дир. Сандайындан салдынмазы — Чазыглардан сестири-дир. *** Ховугайның ховузунда Хооргалдыг сайлар ышкаш, Сеткилимде ынакшылдан Чеже истер артпады дээр. *** Үе-шагның чүглүг бижиин Үнген, эрткен ийи чылдар Чаа чыл деп өртээл орта Шапкынчылар болуп солчур. *** Аъттан ужуп, чадаг арткаш, Аалың тып чедип кээр сен. Алдаг кылган кижи база Амыдырал шынын тывар. *** «Араганың ажыы чок» - деп, Болганчок-ла улус сөглээр. Артык дашка дуураан кээрге: «Болдум» - дижир улус ховар. *** Эрткен чылын тыпкан олчам — Эдеришкен эжим-өөрүм. Даарта бир эш немей келзе — «Тараалаң чыл үндү» дээр мен.
*** Чаа чылдың шагаа-дою Чалыы шаамда - хөглел чорду. Уткуп аарым — арткан чылдар Ундаргай-дыр, далашпаңар! *** Хамык чүве — Кайгамчык, Бүгү чүве Бүдүп турзун! - *** Кыдат кижи кылган ышкаш, Хыл-биле чүгүрткен дег, Кылыглары нарын-уран Кыстар бисте кайы көвей. *** Негей тон чок тыва оолак январьда Нева хемниң бустуг дожун харап турган. Негр кижи, чагылыг бол, дидирексеп, Нервиленген, бажын тудуп кылыктанган. *** Сарыы-биле ойнап хонган Сараадының орнун сактып, Чаа-Хөл хемниң терең суунче Саша Даржай көрүп турган. *** Ынакшылды уткуп аар дээш, далашпайн чор. Ынакшылдан ойлап дезер аргаң-даа чок. Эрте частың чайгаар дүжүп келири дег, Эжииң соктап, моорлап кээр аалчың-дыр.
*** Аржаан сугну Эне-Сайдан чалап ускаш, Арат кижи амыдырал алдын пажын Алтай, Саян, Таңды деп үш ожук дашка Алгап тиккеш, өшпес одун кыпсывыткан. *** Күзелиңден төрүттүнмээн Хүлүмзүрүүң көрзүмзе-даа, Карактарың ханызында Кара бодал дойлуп турду. *** Улаатайның саарыг суун Узуп ишкеш, аржаан сактып канчаарым ол? Уйгу-дүште болу берген Уттундурган ынакшыл чоп сагындырды? *** Адыжымга тоорук сайы уруп бергеш, — Аңаа ор — дээш, бажың-биле сураг бардың. Тоолзуг ышкаш чуртталгавыс эгези-ле Тоорук-биле алаагып каар болур-дур аа? *** Сеңээ тепкеш, сылдыстарже холум сунайн, Черим, мени теп тур кылдыр бодай бербе. Чежемейниң бедиктерже ушсумза-даа, Чемиш тыртар дазылдарым сенде чүве.
БЕШ ИЛИГЛЕР *** Даваа кызы, Даайың-биле өңнүк-даа бол, Танывазым ылап турган. Хоорай чурттуг чаңың көргеш, бирде-бирде Хорадап-даа чораан боор мен, буруудатпа. *** Даваа кызы, Таан солун, чаптанчыг сен. «Тартюфта» сээң Доринаңга Хандыкшааштың, амга чедир сени ол деп, Калчааралдың кулу болуп чурттап чор мен. *** Даваа кызы, Даамчыргай чайгы дүне Балкондан сен харап келдиң. Баштайгы чаш ынакшылдың чүрек дойлур Таалалын харамдыгып сөглеп турдуң. *** Даваа кызы, Дам-дум көстүр сылдыстарның Тараарының чаражын көр. Маңаа даңны хондур оруп уткуп аарга, Магалыг-дыр. Чодураалар частып кээп-тир. *** Даваа кызы, Танцы-самньщ, шимчээшкинниң Даңгыназы сен боор сен ийин. Шпагаңның чиңге уну сыылап турду. Ырлар бижиир Сиранону өлүрбейн чор. *** Даваа кызы, Даргаларның дачазынга Таныш өөрүң чалап чордуң. Сезинчиг бол, чазык арның көрнүп кээрге, Сээң өөңде органым дег апаар чоржук. *** Даваа кызы, Талыгырда Иволганың Дацанынга чордувус чоп. Лама-башкы бисти кады йөрээн болза, Ынчан чүнү сөглээр турдуң? Солунун аа! *** Даваа кызы, — Даглыг Тывам аккыр куузу, Даарта чүнү канчаар бис че? Шамбаланы көргеш келир чөпшээрелден Шакьямуни башкывыстан дилеп көрем. АЛДЫ ИЛИГЛЕР *** Алды артты Ажып чорааш, Аас-кежиин чедип ап боор. Тос хем кежир Тояаза-даа, Доскут кижи куруг чанар.
*** «Адыжымга чүрээңни сал, Арыг, шынын көрейн» — дидиң. Кыс кижи ону канчап уур ийик, сарыым. Кыпкан оттуң чалбыраажы холуң чиптер. Одувустуң чылыы, чырыы Ол-ла болгай, камнап чору. *** Карталарда демдеглевээн Хая-Монгуш чалымы бо. «Хая ирей кара кызы Монгуш оолга Кадай кылдыр барып аарга, адаан чер» — деп, Ук чер чурттуг сурун уруг Утказын мээ сөглеп берди. *** Соңгам өттүр чодурааның Чокпак чечээ саглаңнады. Кончуг эрте аравыстан кызыл-дустаан Ховар чаяан — артист Кара сагындырды. Хову черниң сырыны дег, Хоюг үнүң — кулаавыста. *** Эрзиндиве чоруп ора, Эжим эжин сактып чордум. Чазык чаңныг Капчык Маша төрелдерин Чаңчыл-биле эргиири ам болдунмас боор. Эртине кыс чорууру кай. Эх, чүү дээр, харааданчыын! *** Баян-Колду — бай хем дижир, Байын, байлаан чаа билдим. Эмин эрттир шоодуг-баштак чажыттарлыг Эживис кыс эскертинмейн чораан бооп-тур. Эш-өөр-даа бол, сеткил каазы Эртине дег кылаш кынмас. *** Бадылажып алдым-на дээш, Базынчактап бардамнава. «Хупурай бер, чоорул» — кылдыр бодапсымза, Куруг каар сен, хоойлу безин таламда боор. Хүндүлежиг турбас болза, Хүлүг безин кижи тутпас. *** Оттуг кезек Одувуста Ора дүштү: Аалывыска Акым, чаавам Аалдап кээр боор. *** Хавым дүвүн кактап ора, сөөлгү таакпым Кара баштыг даңзам орта тиккеш, сундум. Хаш куу соруул амданнанып соргулааштың, Ханган хөңнүң сеткилиңден сөглевиттиң: «Кандыг кончуг таакпың эки кижи боор сен. Кажан-на бир тыртканым-на олчаан-на-дыр». *** Өрге, чүге Өрген ышкаш орарың ол? «Чалыы үең Сактып чор» — деп кыжырдың бе?.. Өртег малга Өрген хап бээр чаңым хевээр. *** Талдар үнген хемче көрген, Даглар куспаа эргим турлаг — Тайга сууру чараш Тарлаг. Даңгырактыг сөзүн берген, Даңның чырык хаяазы дег, Таныжым кыс — назыным дег.
ЧЕДИ ИЛИГЛЕР *** Сагыш-сеткил Чааскаанзыргай кандаай чүве, Саймааралдан Саргып-дойлуп ындынналды. «Чааскаан эвес, — Эштиг чор» — деп сагындырып, Чагаан ышкаш, эжеш куштар үнүн салды. *** Институтка Хып дээн чалыы оолдар чүрээн, Ийлетки дег, Кыңгырады ырлап чордуң. «Агарарган Чаңгыс парус» сен бооп хуулгаш, Ат чок далай — сагыжымда эштип артты. *** Ийи карак, Ийи кулак, ийи хол, бут — Хамык-ла чүүл Кандаай эжеш болганы ол чоор?! Чүрек канчап Чүгле чаңгыс артканы ол? Ооң эжин оорлаан кижи тывылбас бе? *** Чыраа, талдар, Хаактар-биле адаттынган, Шынавыла, Кандыг кевей черлер бар чоор? Ынчалзажок, Өңүн тода сөглевээн бол, Ынакшылым өөрлеш ийи талы — суур бар. *** Иштимде-ле: «Ийи талы кайда чоор?» — деп, Ээрем суглуг Эрик черни эргий бастым. «Чүнү дилеп, Шүүдеп тур сен?»— диген үнден Көрнүп келдим: хөнү ийи тал дег тур бис. *** Чоргаар турар Чоон-чодур кызыл дыттың Чоогунда Чодурааны топтап көөрге, Ийи-Талдан, Иштик Өвүр — Торгалыгдан Чедип келген — сээң биле мен-даа ышкаш. *** Иштии-Хемниң Ийлеринге шеңне частып, Итпик, хектер Ийлээн хөңнүн ырлап турду. Ынчан безин Ынакшылым сөглеп чадааш, Амга чедир аңгы чурттап, түреп чор мен. *** База катап Баар оруум аайы-биле, Бай-Даг ужу Баалыктан харап келдим. Шенек черде Сээң сууруң, сайзанак дег, Көстүп чытты. Хөйнү бодааш, улуг тындым. * * * Талдан кылган Даянгыыжым чидирипкеш, Даглыг черде Тайып-ужуп улчуп чор мен. Таныжыксаан Эргимимден куя бергеш, Талдар кайгап, эът чүрээм ыстап чор мен.
|
|