Чинагийн Галсан

              Уян аарыым

Эрте эгелээн ижимни ара кагбайн,

Эрес-шалып доозар мен деп,

Эңме-тикчок сылдыстарга, Айга, Хүнге

Эмин эрттир аашкынган турган ийик мен.

Шорааннарның бедии болуп,

Лермонтовтуң шавызы мен

Шолук сеткип чораанымны миннип тур мен.

Кенен-тенек оолак шаамның күзелдерин

Кемниг меге болдурарын күзевээн мен.

 

Хүнге чоок бедик шораан болурунга

Күзелим-даа, тура-соруум чедишпеди.

Дизиг даглар хензиг буду болурундан

Дириг-кара хөңнүм чогу аттыг чорду.

Хаан-Алдай дагларындан дөстелген мээ

Хары орус шүлүкчүнүң чаяаны-даа

Канчаар аажок, чүден өндүр бедик болду.

Калбак чогаал чоржаң аъдын эзертээштиң,

Кара дерим төгүлгүже шүүдеп чор мен.

Номчукчунуң  чүрээниң сүлдезинден

Номнар бижип, демир-үжүүм чайырланды.

Өлүр эвес – амыдырап алдаржыыр

Өктерелдиң үүлези меңээ четти.

 

 Опан-чипен, изиг халыын он сестиимде

Отче өргээн аптара шүлүүм хараададым.

Чүреккейде сөөк-биле дээктеп дүпчээн

Шүлүктерим ажыын ажып хиледим-даа.

Айның арыг мөңгүнү -  Поэзия,

Алдынга - даа солувас эртинем сен!

Тынымны садыызынга салып бергеним –

Дың - на чаңгыс арыг чаагай толаам,

Күжүр ботка яла онаан шииткелим,

Күзел четкен өске кижээ сөңнээн белээм,

Хары кижи караанга үнген урум,

Кара баарга чылдыр туткан үреним.

 

Чаяан-дөстүг

                       хамдан үнген күжүр боттуң

Салгал дамчып,

                        ыстап аарыыр уян аарыым,

Сындан каккан салгын-хаттан хөөн кирип,

Сарынналып,

                       алганы бээр ындын аарыым,

Боралгактыг хөй-ле чылдар доозунунга

Боттан безин сени чүге чажырдым аан?!

Ол-ла чылдар боралгааның аразындан

Орталанып,

                    хандыр бодап орарымга,

Арын-нүүрнү

                        артай базып, бачыт кылып,

Агарттынмас нүгүл кылган чордум ийин.

 

Орайга дээр хөмүрертир өжүрбейн,

Одумну-даа

                     сээң-биле хөрлээледип,

Алды чүзүн малымны-даа

                                           сээң-биле

Ажаап-тежээп,

                         аал сыңмас өстүржүк мен.

Сава долган

                      сүдүмнү - даа сээң - биле

Чаагай хойтпак,

                        тарак кылдыр хөөредип,

Шайым үстүн

                        деңгерлерже сээң - биле

Чажып - өргүп,

                        чалбарып –даа чоржук мен чоп!

 

Сылдыстыг дээрге ужуп,

                                          дүжүм дүжеп,

Шыыладыр сээң-биле удуп өстүм.

Малчын, саанчы ача-авам чассыдыынга

Мага хандыр

                        эргеленген оглу-дур мен.

Чарлыг шевер,

                        уран холдуг угбайымның,

Часпас адар

                       ачы акым дуңмазы мен.

Алдайның                     

                     он үш саңын кывысчып,

Аялгалыг мактал тоолду ытчып чораан,

Энерелдиг

                  кидис өгнүң сүнезини,

Эзер-комнуг чүгүрүктүң ээзи мен

Шүлүглевес чүве болза,

                                         бо очалаңда

Шүлүк-ырны

                         өске кым-на ырлап үнер?!.

 

Чалыы шаамда частырыымны эдип алыйн,

Чаржынчыг нүгүлүмнү агартыыйн!

Хей-ле черге

                      чүрек хандыр шөлүвүткен

Кем чок арыг

                      шүлүктерим эглип келгер!

Кемзинип,

                    чалданган пөрүк сеткил

Херел чажып,

                      омаа киткеп, сорук кирип,

Шүүргедээн эзир түрүн тырттыныпкан

Шүлүкчү - ботта одунду! Курай-курай!

Шорааннарның шорааны болур диген

Шолук сеткил хомудал чок ара калды.

Дизиг шораан аразынга хензиг бут бооп,

Диттип чадаан ырым ам-на ырлап үнейн!

Орайтадыр эгеледим.

                                      Ында кем чок!

Октаргайга

                       чурттап каарым назынымда

Ындынналдыр

                    ырлап алыр ырларымны

Ыдык дээрден

                    диске дүжүп, дилеп алыйн!..

 

1991, октябрь 20.

Улан-Баторнуң дээринге ужуп чорааш бижээн.

 

                           Часты кыйгырары

Бораан-чаъсты кыйгыргаштың, кагып суксаан

     бора ховаа чалап алгаш баар ийик мен.

Эрткен чылгы сиген-биле катай хаара

     эът-сөөгүм өткүжеге чунар ийик мен.

Эрги сиген аразындан черни деже

     шымчым көк бооп, баш тыртып үнер ийик мен.

 

Бора-хөкпеш кый деп алгаш, аалың уунче

     бодалымны мундургаштың салыр ийик мен.

Чочагай дег чүреккейим кашпалындан

      чоргаар эзир сеңээ ужуп чедер ийик мен.

Чыргап удуп чыткан сени оттургаштың,

      чылыг өөңден дашкаар чедип үнер ийик мен.

 

Болчаг черге моюн узап, саарылган

     бораан манаан хову ышкаш, шыгырт баар мен.

Ылап чедип келириңге бүзүреп,

     ынаныжым ышкынмайн турар ийик мен.

Ынчалзажок, келбейн баайн-на кылдыр бодап,

     коргуп-сестип, дүймеп-дүүреп турар ийик мен.

 

Барааның көрүп кааштың, уткуй маңнап,

    барып сени тудуп аар дээш, дидинмейн,

Кадай шаап каан чагы ышкаш көжүүр ийик мен,

    кара карааң көрүп чадап, чалданыр мен.

Чалын ышкаш мага-бодуң куспактаардан

    салаам безин дегзиринден сестир ийик мен.

 

Чечектерниң хоюг чымчак айдызы дег,

   секперелдиг чаагай чыдың эзиртир ийик.

Сеткилимде дойлуп-хөлзээн бар-ла чүүлдү

    сеңээ бүрүн сөс чокка билдирер ийик мен.

Тонуңнуң ындындан дагын төрүттүнүп,

    доруун эр бооп, сеңээ көстүп келир ийик мен.

 

Чаъс болуп, мага-бодуң чуур ийик мен,

    салгын болуп, сеткилиңни чүлгүүр ийик мен.

Үнген хүн бооп, хоюг кежиң чассыг суйбап,

    Үттер санай өде халып, чырыыр ийик мен.

От-көс салып, судалыңны чылды туткаш,

    одуг хевээр эжииң кадарып хонар ийик мен.

 

Борбак бажым ол-ла хевээр ооруп алган,

    ботту дөзээн уругларлыг болур ийик мен.

Өрегеден өзүп үнген ажы-төлүм

    Өртемчейге чүктер санай тарадыыр мен.

Барган өгден үренимни көөр ийик мен,

    бажын суйбап, хензиг уйнуум чыттаар ийик мен.

 

Херел чашкан даңның чырык шолбаны бооп,

    сени даңгаар чырыткылай шонар ийик мен.

Кежээкиниң имирерген шолбаны бооп,

    сенден муңгак аъттаныпкаш, чоруур ийик мен.

Эгүүреде өлүм билбес амыдырап,

    сээң чүрээң ханызынга чурттар ийик мен.

 

Тывыш-олчам хөйүм-биле үлежир ийик мен,

    тыппаан чүүлүм холга киирип эдилээр мен.

Бурунейниң бажын ажыр баяан хаанын,

    «Буян» аттыг компания Чыргалсайханын

Артыр ажар, бууравас, буянныг бай,

     акшазы хөй саятан-даа болур ийик мен.

 

 Каткан далганның бузуун бодап, өзүм аарып,

    хаая-хаая хырным кылдык аштап көөр мен.

Буян бодааш, чаңгыс көпей сунганы дээш,

    сеткил-чүрээм ханызындан йөрээр ийик мен.

Чес-даа бербейн, дора көрүп эрткеннерниң

    бузут-чамын чөгел-биле бодаар ийик  мен.

 

Үүлелиг багай хөрээм ажыда соп,

    үе-үе кудараксааш, ыглаар ийик мен.

Артым орта амырааннар өжүнде

    ачы-буян өндүрүнден өөрүүр ийик мен.

Ырай берген барасканны хая көрүнгүже

    ырмазын сы каттырып-ла турар ийик мен.

 

Каңдап суксааш, кадып калган хөрзүнге

    хайыралыг чаъс болуп дүжер ийик мен.

Чааскаанзырааш, хилей берген бирээниң

    чарылбазы эжи болуп орар ийик мен.

Айның, чылдың аайы-биле эдерип,

    агымынга удур база баргай-даа мен.

 

Алгыг-делгем хову-шөлдү шыва алып,

    агы-каңгы, көгү болуп өзер ийик мен.

Кыстың саны - биле ынакшылга өпейледип,

    уйгум уттуп, карак шиммейн хонар ийик мен.

Кыпкан сылдыс саны - биле хей-аът кирип,

    уяралдыг шүлүк - ырны бижиир ийик мен.

Хаан-Алдайым өндүр - бедик хайыразындан

    кадыр - каскак даг - даа болу бээр ийик мен.

Арат-чонум авыралдыг буянындан

    аажок топтуг кижи болу бээр ийик мен.

 

                   Моол салгынныг шүлүк

1.

Сериин Алдайже дүжүм

                                           чүгүрген часкы дүне

Сеткилимниң хөлбең хөөлбээ

Булуттарның хойнундан

Бузун үндүр

                     ушта чалгып хонду.

Шак чок ырактан ужуп келир

Шаг-үениң куштарының

Салгынналган

Чалгынының эзининге

Эмирлип-чемирлип,

Эр бодум

                удуп-оттуп,

Удуп-оттуп,

                 сырбаңайнып хондум.

2.

Маңган ак чаңгыс аъдым

барааны

              соңгу кертик-биле ашкаш,

Октаргайның

Оттуг караа –

                         сылдызы бооп,

Окталдыр халааш,

                         астыгып чоруй барды.

Кадагаат улуг далайындан тиккен

Кара суг

                тын овуучалаан,

Каңдаан ховуже

                  шалыңналдыр дүжүп турду.

3.

Кезер, Базар ийи тайгалыг

                                   тоолда түрүү оолак

Кедек черде

                    өг-хонажын бараадап,

Хенче бызаа

                    кадарып олурду.

Хенертен

Алдан чыл кыдыындан

                             окталып эртерде,

Херелдиг –

                 кегээн тейлиг

Аныяксыг эр

                  тук туда берди.

4.

Элезинниң кырында удуп калган

Эге чаш ис кырлаш дээр аразында

Эргим авам, ачам ийи

                                        черден ырап,

Дээрже хуулуп,

                          чоруй барган турду.

Ачы-үрем аразынче

                           кирип келген

Азарганчыг

                     чаштар тейи дагның

Ак терезин дег,

                      оруум дозуп, чассып турду.

Агы-каңгы

                    кайгамчыктыг өңнүг,

Арыг чаагай

                    айызалып чытталды.

Хая-дашка

                    херел болгаш хөлеге

Хаяаландыр ораажып,

                                 чиргилчиннеп турду.

Чазааның саны-биле дываажаң –

                                 моол өртемчейге

Чаа, чараш

                   кара баштыг салгалдар

Тынар чай чок

                    мандып-өзүп турду…

 

                             Көрүш

Хажыымдан кээп,

                            бир-ле көрүш шивейликтир

Кайгап алган, салдынар-даа эвес ийин…

 

Шылаам уттуп, ажылымче дүлдүндүр-ле

Шымнып кире бергенимде, хенертен кээп,

Адыш дери кадып-кургап, соолаш кыннып,

Ал-бодум сулараш дээр арамда-ла,

Билдиртпезин бар шаа-биле кызыткан дег,

Бир-ле кижи кадалдыр кээп кайгай-ла бээр.

 

Алдайының терезинниг сарыг эжиин

Ажа тырткаш, ачам чедип келбээн деппе?!.

Эр-ле боттуң шылаан чежип, ыржым дүне

Элдеп-эзин багай дүштүң оруун чайып,

Аккыр сүдүн ыдамналдыр өргүй чажып,

Ачылыг бир кыдыым орта хонар дээн бе?!.

 

Дагның бели шаттың чымчак довураанга

Таалал көрген ынак ачам хүлээдип кааш,

Ажыын ажып, кырый берген күжүр авам

Аалым эргип: «Оглум, кандыг олур сен?» - деп,

Ажаанзырап, сагыш аарып, дүймеп-хөлзеп,

Аткан даңның хаяазынга келген магат.

 

Эриннерге эстип турар, чүден чаагай,

Эжим чемзиг холу-биле кылган чемин

Өөмнүң дөрү олудумга кежээ саадап,

Өкпелевейн, амданнанып чооглаар мен…

Хенертен кээп, бир-ле дошкун көрүш шириин

Кезе кайгап, карак уунга кылчаш кынныр.

 

Ээгилерни шапкыландыр кагылдыр кээп,

Эстээн соок хат улдаан чүве дег кыннып кээрге,

Карактарым чажы сыстып, бергедежип,

Харам бастыга өө тына бергилээр мен.

Хырны аш, куруг кырган кирип келген

Кылык-чарлыг чаңнап турар эвес ыйнаан?..

 

Сакпаам ажыңнаткан үрен ышкаш,

Сагыжымны сарынналдыр бодал сүрүп,

Шолбан болган чалыы кыстар чаражынга

Шондурупкаш, эзирээн хүнүмден-не

От-көс дег оя чиртип, кайгап келир

От көрүшке чыргал-дыжым тайып дүшкен.

 

Ылап меңээ таарыштыр кадып өрээн

Ынаныштыг чула болуп кыпкан бирээ

Чуртталганың аагынга шыдашпайн,

Сузу хадып, чырыы өжүп, имистелип,

Чоткан-харга базыртыпкан одаг ышкаш,

Човулаңдан чожуй берген болду-ла бе?!.

 

Хараалчаның илбилчиңнээн бырлаңы дег,

Каш одуруг шүлүк дилээш, ора хондум.

Сылдыстарның хойнун үжээр сарыг даңда

Сыгырарган соок көрүш согураш дээш,

Эът-ханым ажыңнадыр хаара каапкаш,

Эрээ-хинчек көргүзер дээш семээн чоор бе?!.

 

Ээренимни ырадыр-ла хойгузупту.

Ээгилерим саналдыр кээп адырар дээш,

Эжик соктаан, даңгыраглыг аза-бугу

Ээгип көрген көрүш-даа бооп чадавас боор?!.

Хажыымдан кээп, чидиг көрүш шивейликтир

Кайгап алган, салдынар-даа эвес ийин…

 

Буурул очалаңны ала кокпазы-биле

Албан сүрер салым-чолдуг күжүр бодум

Буурарган кертиктерни чүрексиреп,

Ажа халдыыр үүлелиг назынымда

Авыралды, энерелди бодараткан,

Буян чайнаан көрүш оруум изеп турар.

 

Чанар шиглиг амыдырал-чуртталгалыг

Чай-чап кады аразының хензиг өйде

Дээди бурган хоргадалга мени апкан,

Тегерип каап, чанымда-даа турар магат!..

 

Хажыымдан кээп, бир-ле көрүш шивейликтир

Кайгап алган, салдынар-даа эвес ийин…

 

                           Чагыг

Аак-хээктиг

                     очалаңга удуп,

Ам-на мен-даа

                       үр-ле чурттаар апаар мен.

Хорумнуң көк артыжынга чүден быжыг

Коштунчупкаш,

                       чаңгыс дөс бооп туруп кээр мен.

Ажы-төлүмнү,

                       уйнуктарның шырайын –

Алыс сылдыс

                        херелинден ханып көөр мен.

 

Довурак-кум

                     аас дыгый пактавайн,

Доңгурактан чидиг

                     даңгырактың сөзү-биле

Угаан-сарыыл

                     улуг назын назылааже

Алыр-бээрниң

                     адыр-мидир оруктарын

Ужунга дээр

                     тулгужеге эртер мен.

 

Ынчалза-даа

                      ала очалаңның

Ылап шыңгыы хоойлузундан

Ырак дезип,

                     чоруй-даа баар харык чок ийин.

Дээр алдынга тывылган бүгүде

Дески эвес –

                      төнер салымны эдерер мен.

Тевенениң үдү ышкаш,

                                     амыдырал хүнү

Демдектиг черге

                            караш кыннып өжерде,

Термелиг өөмден

                            чанар хүнүм албан келир.

 

Ынчан дириг

                         артып калыр бүгүдеден

Ынай хензиг

                      сөөлгү дилээм мындыг ийин:

Амы-тынны

                       чыргадып каан мага-боттан

Адышка өй

                      чүректи кээп адырыңар.

Хөөкүй хөрек

                      кеңгиргей хос калды деп

Хөлүн эрттир

                      коргуп-иргип сезинмеңер.

 

 

Эрес оглаа,

                  дери үнген аргымак дег,

Ээгилерге шапкыланып каккыланган,

Хөрек ишти

                     уязынга саргып ыстаан,

Амыр-дыш-даа,

                     оожургал көрбейн келген,

Ажаанзырап,

                     давып-самнап,

                                             ушта чүткээн

Хөөкүйнү

                 чуртундува салыптыңар.

 

Чырык хүнче

                      үне халаан чүреккейни

Чылзып турбайн,

                       чаңгыс-даа шак саадатпайн,

Төнмес-батпас очалаңдан келдирип,

Төк кээп дүшкен чериндиве чедириңер.

Куурарган

                  орай күстүң хыраазы

Кушкаштарның үнүнден кээп эриир чүве.

Дагның бели

                      шаттың чымчак хөрзүнүнге

Таптыг камныг,

                       хумагалыг кээргел-биле

Артыш-биле

                       арыглай чуп олуртуңар.

Хайыралыг Алдайының дажынга

Калга черде мага - боду калды диггер.

 

Бажы хойгаш,

                      сооп кагган мөчү канчаар,

Барып дүшкен черинге - ле калыр ыйнаан,

Хары Калга

                      чыкпак, чавыс тейлериниң

Кавызынга

                     хөрзүн болуп сиңер ыйнаан.

Төрелзинип,

                     сыңнып кирген  бүлезинге

Төлээр турган өрезиниң черге-хуузун

Дазыл болуп хуулган мөчү сөглээр ыйнаан.

Чымчаңнадыр эстеп келир

                                               салгын-хатка

Чыргаан эрниң чүрээ шагда Алдайынче

Аъттангаштың

                           чаныпканын дыңнадыңар.

 

Дүш дег кыска,

                           азарганчыг назынымда

Кижи - үрен өргээзиниң казапчазынга

Химирелдиг кандыг - даа бол,

                                                   чүдерээже

Дүймеп - хөлзеп,

                           кежик оштап чордум ийин…

Чүрек биле мага - бот ам башкаланып,

Чүгү өскээр –

                        ийи аңгы чорупса - даа,

Аразында херии хову чаптылган бол,

Алгыг - делгем,

                        хээлиг Моолдуң хөрээн орта

Алдай-Сүмбер Хайыракан каккыландыр

Шагда душпаан

                             ийи боду куспактажып,

Чаңнык-диңми дүжүргүлээн кызаңнааштыг,

Чайык-чаъзын

                          сидиредир саара кудуп,

Сактышканын

                          чавырып ап турар болзун!

 

                 Авамга өпей ыры

Чымчак хоюг салгын оруу

Сыннар эдээ деспек, бүүвей.

Чассыг оглун эргеледир

Чазык-чаагай авай, бүүвей.

 

Салгын-сырын хөлбеңнеткен

Чайынныг даг эдээ, бүүвей.

Өпей ырын ырлап, чайгап,

Өстүрүп каан авам, бүүвей.

 

Кончак черден иле көстүр

Хоор-сарыг тейлер, бүүвей.

Авам чүрээ – хек-ле-даван

Аландыда саглаң, бүүвей.

 

Аал сыңмас ажы төрүүр

Ава болур кыстар, бүүвей.

Элчи келгеш, алгаш барган         

Ээп келбес авам, бүүвей.

 

Сакпак адаан ажыңнадыр

Саргаан баарым ийлээр, бүүвей.

Эрээделдиг чуртталганы

Эрте танаан ырым, бүүвей.

 

                   Делегейге сиңген авам

Аазатпай үреннерин чүглендиргеш,

Амыр-дыжы ханып чыргаан хөөкүй авам.

Алдайының хөрзүнүнден бодараар дээш,

Ажык, ыржым ховузунга сиңген авам.

 

Давып самнаан үреннерин өстүрүп кааш,

Дакпыш чүрээн амыраткан күжүр авам.

Делегейниң соккан чүрээ болуйн дээш,

Терезинниг белге сиңген хөөкүй авам.

 

Хараачыгай үреннерин ужудупкаш,

Хайыралыг тынын берген ынак авам.

Чазын үнер дөске бодун арттырып кааш,

Хаан Алдай дээринче үнген авам.

 

  Тываның Улустуң чогаалчызы  Александр Даржайның  моол дылдан очулгазы