Чогаадыкчылар оваазы
Чогаадыкчы биле чогаалчы деп сөстер көңгүс ийи аңгы уткалыг дээрзин билир бис. Чогаадыкчы дээрге, уран-чечен аргалар дузазы-биле бодунуң оруун тып чоруур кандыг-бир мергежилдиг кижи дижик. Ол чечен сөске маргыжып болур чогаалчы, аялга-хөгжүмге бодалын илереткен композитор, бодунуң сонуургалынга, кылып чоруур ажыл-ижинге кыска болгаш чиге аргалар тыпкан хүреш тренери-даа, эртемден-даа болгай-ла…
2011-2012 өөредилге чылында Кызылдың А. Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжизиниң ажыл-чорудулгазының планынга тыва дыл болгаш литератураның бөлгүм шактарын киирген. Тыва дылды өөренип алыксаан орус дылдыглар болгаш тыва дылын сайзырадып аар дээн тыва дылдыглар деп ийи бөлүк ук бөлгүмнерге кичээлдеп эгелээн турган. Тыва дылын сайзырадып аар дээн тыва дылдыглар бөлгүмүнүң идепкейлиг киржикчилери беш кижиден эгелээн. Ол дээрге, колледжтиң аныяк башкылары – Россия Федерациязының Композиторлар эвилелиниң кежигүннери, хөгжүм чогаадыр талазы-биле тускай эртемниг башкылар: Чойгана Комбу-Самдан, Аяна Оюн; тыва хөгжүмнүң шинчилекчилери: колледжтиң директорунуң өөредилге талазы-биле оралакчызы Айлаңмаа Каң-оол, уран чүүл эртемнериниң кандидады Аясмаа Монгуш база тыва хөгжүм, хөөмей башкызы Айбек Ондар – олар тыва дылдың грамматиказын, шын бижилгезин болгаш тыва литератураның сайзыралының кол базымнарын шиңгээдип ап эгелээннерниң баштайгылары болганнар. Мындыг чогаадыкчы иштиг кижилерниң чыглып эгелээни – «беш» деп сандан тывылганы тывызыксыг. Чөөн чүк улузунуң философиязы-биле «беш» деп санның символ-демдээн канчаар-даа чазып, тайылбырлап болур: 1. Беш үннүг пентатоника деп үн одуруу тыва хөгжүмнүң үндезини; 2. Беш аңгы бойдустуң халаптары (агаар, суг, чер, от, хат) – өртемчейниң өзек энергиязы; 3. Беш салаалыг чудурук – демниг күштүң демдээ; 4. Беш деп сан «тулган эки» демдекти илередир д.о.ө.
2012 чылдың февраль 5-те бөлгүм кичээлинге ТувКУ-нуң улуг башкызы, Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, филология эртемнериниң кандидады Тайгана Очурну чалаан бис. Ол бодунуң «С.А. Сарыг-оолдуң прозазының этнопоэтиктиг онзагайлары»[1] деп чаа үнген монографиязының сигнал экземплярын бөлгүм киржикчилеринге бараалгадып таныштырган. Аныяк шүлүкчүнүң чашкы үелеринден эгелеп бижээн шүлүктерин аажок чаптап, сонуургал-биле дыңнадывыс. Ол ужуражылгага чогаал болгаш хөгжүм талазы-биле чидиг айтырыглар тургустунуп, аңаа харыыларны боттарывыс-ла тыварын оралдажып эгелээн бис. Чогаадыкчы ажыл-чорудулгалыг кижи бүрүзү сагыш-сеткилин ажыдып, чыглып келгеш чугаалажып, бот-боттарының үзел-бодалдарын дыңнажыры чугула деп билдивис. Баштайгы ужуражылгага чүгленип алгаш, ам-даа улам хей-аът кирип ажылдаар кылдыр, мындыг хевирлиг ужуражылгаларны уламчылаар деп дугуруштувус. Оон бээр-ле, чогаадыкчыларның ай санында «Бештиң» хүнүнде-ле чыглыр чаңчылы ынчаар бодараан.
Дараазында март 5-те аныяк чогаалчылар болгаш композиторлар республиканың А.С. Пушкин аттыг библиотеканың номчулга залынга чыылганнар. Ужуражылганың киржикчилери баштайгызынга бодаарга, элээн хөй болган. Ол дээрге, Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүннери: Туранның ийи дугаар школазының тыва дыл башкызы, шүлүкчү Меңги Ооржак, Өөк совхозтуң школа директору, чогаал шинчилекчизи Родион Донгак база номчулга залының эргелекчизи, аныяк шүлүкчү Айлана Бюрюкей бодунуң чыып алганы (чогаал бижип шенеп чоруур) беш хире сургуулдары-биле катай үстүнде адаанывыс бөлгүмчүлер база бир солун ужуражылганы эрттиргеннер. Аңаа Меңги Ооржактың сөөлгү шүлүктери келгеннерни чалгыннандырыпкан, а Чойгана Комбу-Самданның «Хөгжүмге йөрээл» деп аялгазынга сөстер хереглээн чагыын Меңги Ооржак күүседип көөрүн хүлээнип алган. Ийи дугаар ужуражылгадан чогаадыкчы күш кирип, дараазында уран чүүл өргээзинге чыглырын дугурушкаш, хөглүү-биле тарап чанган бис.
Үшкү ужуражылга апрель 5-те уран чүүл колледжизинге болуп эрткен. Аңаа тыва чогаалдың бешки салгалының эң-не көскү төлээлериниң бирээзи – Роман Лудуп аалдап келгеш, бодунуң «Чер-дээрниң кыйгызы» деп шүлүктер номун кижи бүрүзүнге белекке берген. Сундуй башкының (чогаалчының чон аразында тараан шажынчы ады) хостуг аянга бижээни сөөлгү шүлүктерин дыңнаарындан аңгыда, ооң тулган ырлаар салым-чаяанын херечилээр аас-кежиктиг болдувус. Роман Лудуптуң ырлар апарган чамдык шүлүктерин ооң чуржузу база боор, аныяк композитор Чойгана Комбу-Самдан рояльга үдеп берип, кады ырлашты.
Чойгана Комбу-Самданның авазының – Алдын-Кыс Чамзырыновна Комбунуң – сөстеринге бижээни сөөлгү ырларын («Авай», «Өпей ыры», «Эштеримге», «Бүрүлер») колледжтиң ыры башкызы Азиана Ондар-Салчак болгаш теория башкызы Аясмаа Монгуштуң күүселдези-биле дыңнадывыс. Чараш ырлар аразында Меңги Ооржактың хостуг аянга бижээн шүлүктери чечен сөстүң өмүнээзинден бодунуң бир тускай аялгазын бадырып турган.
Бо удаада эрткен ужуражылганың база бир солун болган талазы – тыва дыл кырынга чогаал талазы-биле шинчилел ажылдарын бижип эгелээн аныяк шүлүкчү Шолбан Монгуштуң «Өөк хемим» деп шүлүүнге аялга бижиир кылдыр композиторлар даалга алганнар. Шолбан Монгуш тыва дыл бөлгүмүнүң ажыл-чорудулгазы улам сайзыраарынга йөрээлин салып, чырыкче үнген баштайгы шүлүктерин парлаан «Дамырак-4» деп номну белекке сунган. Ужуражылганың барык сөөлүнде аныяк композитор Аяна Оюннуң хөгжүм чогаалдары (фортепианога бижээн «Шагаа» деп пьесалар чыындызы) тоолзуг оранче апарган дег болду…
Ам дөрткү ужуражылгавыс беш айның бештиң хүнүнде, база-ла беш шакта республиканың хөгжүм өргээзи – Кызылдың уран чүүлдер колледжизиниң 37 дугаар өрээлинге болуп эрттер. Аңаа чогаадыкчы салым-чаяанныгларны хар-назын барымдаалавайн чалаарын бодап эгелээн бис. Чогаадыкчы-ыраажы, чогаадыкчы-хөгжүмчү, чогаадыкчы-хөөмейжи, чогаадыкчы-шүлүкчү, чогаадыкчы-композитор, чогаадыкчы-чурукчу, чогаадыкчы-самчы (хореограф)… дээш, кымнарны чок дээр! Ус-шеверлер: даараныкчылар, чазаныкчылар, дарганнар база немежип кээри чадапчок. А чыглып келгеннерни төрээн дылывыстың кайгамчык байлак курлавыры чаңгыс черге бөлүп, келир үеже чырык идегелди оттуруп, чаа-чаа делгемнерже оруувусту улам тодаргай айтып бээри билдингир.
P.S. Баш удур сагындырып каарывыс болза, июнь 5-тиң ужуражылгазы Туран хоорайга эртер деп сорулгалыг, ооң соонда чогаадыкчы бөлгүмнүң киржикчилери чайгы дыштанылганың шөлээзинче шымны бээрлер.
Кызылдың А. Чыргал-оол аттыг уран чүүл колледжизиниң
тыва дыл болгаш литература башкызы Ульяна Монгуш.
[1] Ук ном 2012 чылдың январь айда ТувКу-нуң Ном үндүрер редакция төвүнүң чаа дериттинген машиналарынга бир-ле дугаарында парлаан, чырык көрген ажыл болуп турар.
