|
Күскү хову Ужу-кыдыы көстүр атчок херии хову Хуулгаазын ыржымдыва дүлнү берди. Уюк болган шартылааның үнү читти, Кудай-дээрден дуруяалар хунук этти. Ава-Черниң каткан сарыг мандалындан Айызалган чаагай чыт бүргүлүп тур. Кыргыс хорум көжээзиниң хаваан куду Кылаң хыраа дер бооп сыстып, дамдылап тур.
1927, август 30
Ай Соок дыдык булут тонун эштип алган, Солаңгы ак даянгыыжын даяныпкан Шокар сарыг, чемдигир Ай – шуваганчы Бызаа-көзээ – сылдыс сүрүүн ай деп чору. Ойбак, самдар булут тонун дуңмазы Хат Ора тыртып, шеле соп каап, ылчыңнады.
1927, август 30 Канчап билир… Чүгле үженнепкеш, доктаап быжыктым. Конфуций Мен дөртеннепкеш, угаан кирип, быжыгар мен. Канчап билир, ынчан харын Сөстүң Садчызы апаарым чадавас. Чүлдү - чүрээмниң кып - кызыл ханы - биле өндүр Бодалдың кайгамчыктыг чечектерин өстүрер мен, оларның хуулгаазын айдызы-биле мени бодараткан Ие-Чуртумга мактал-йөрээлим сунар мен. Дагларның харлыг шыпшыындан-даа мээң бажым ак болур. Канчап билир, ынчан мээң чүрээмге Калина-лотос – мөңге Мерген Угаанның чечээ частып келир чадавас, кайгамчык сөстерниң айдызын мен, мени үттеп-сургап кижизиткен Башкыларымга мактал кылдыр сөңнээр мен. Дүпчок ханы хөлдерниң суундан мээң угаан-кудум сирлеш дивес, амыр-шөлээн болур. Канчап билир, ынчан Сөстүң Ус-шевери-даа апаарым чадавас. Чүлдү-чүрээмниң алыс ханы күзелинден мен Күзелимниң кайгамчыктыг орду-сүмезин тудуп, ооң чайыннанган чараш-каазы-биле Төрээн Черимге, Төрээн чонумга мактал-йөрээлди тудар мен. Сагыш-сеткилим амгызындан-даа артык чараш, арыг, чаагай апаар. Канчап билир, ынчан Сөстүң Сиилбикчизи апаарым чадавас. Чүлдү-чүрээмниң алыс ханы күзел-бодалы – маны дажындан Күзелимниң кайгамчыктыг уран сиилбиин кылып, оларның илби-шидилиг таалалы-биле Чонумнуң Төлептиг Оолдарынга мактал-йөрээлди тудар мен. 1932, ноябрь 10 Өйү келирге... Мен садчы мен, сеткил - сагыжымның сесерлиинге бодалдарымның өң-баазын, болбаазын, эргим, чараш чечектерин чассыдып, өстүрүп турар мен. Каракка көстүр - көзүлбес, хуулгаазын арыг-кылаң сагыш - бодалымның чечектерин төрээн черимниң саарылган хүннээрээнге чылыктырып, чүлдү - чүрээмниң изиг ханы - биле өстүрдүм. Бак карактың бачыттыг шонуундан эрге - хумагалыг камгалап, сесерлиимче кирер эжикти сенчилеп кагдым. Өйү келирге, сесерлиимниң хаалгазы боду ала - чайгаар ажыттынып, идегелдиг, шынчы эжим кирип кээрге, магам ханып, уткуп алгаш, күъжүнүң чаагай чыды айызалып чытталган чечектеримче чедип алгаш киире бээр мен. Ынчан мээң сесерлиим түмен көвей өөрүшкү-маңнайның чечектиг сесерлии болу бээр. Сан-хөө шыгжамырының кадагалакчызы мен, ол шыгжамырда сагыш-бодалдарымның өң-баазын эртинелерин кадагалап шыгжаан мен. Каракка көстүр-көзүлбес, ындыг-даа бол хуулгаазын илби-шидилиг, бүрүл-баазын арыг-чаагай өңү-биле чайынналган эртинелеримде чүлдү-чүрээмниң хөрлээлеп кыскан ханы кылаңайнып турар чүве. Бак карактың бачыттыг шонуундан эрге-хумагалыг камгалаан эртинелерим шыгжамырынче эжикти хаап кагдым. Чүгле өйү кээрге, эртинелер шыгжамырының эжии ала-чайгаар боду ажыттынып, идегелдиг шынчы эжим кирип кээрге, ону эргин мурнунга мага ханып уткуп алгаш, чайынналып кылаңнашкан эртинелерим саңынче чедип алгаш киире бээр мен. Ынчан эртинелерим саңы арат-чонумнуң дөгерезиниң саңы апаар. 1933, сентябрь 9.
Келин чечээ Шүлүглел Густа Фучиковага тураскааттым.
Өндүр чаагай чуртувустуң хову, даанда Өң-баазын, каас-чараш чечектер хөй. Хамык улус сеткилиңге онза эргим Хайыралдыы келин чечээ чүве ийин… *** Буурул мерген, өрлүүд омак кырганнардан Бурун шагның төөгү-домаан дыңнаар болза, Эрте шагда болган чүве дээр ийин, Эжен Чиңгис үезинде дижирлер ийин, Чаа-дайын өөскүп турар шагда дээр ийин, Чаачы Чиңгис үезинде дижирлер ийин. Эпти-чөптү тооп көрбээн сартыыл улус Элчиннерниң бажын кезип шаажылаан… Эрбенниг ол улус-биле ачыр-дачыр Эки-багын көржүп тура, тулчур дээштиң, Ары чарыктың улуг кеңгиргезин хап, Ара-түмен аг-шериин шимчеткен дээр, Өвүр чарыктың улуг кеңгиргезин хап, Өндүр түмен аг-шериин шимчеткен дээр. Хары чуртту чаалап, тиилеп алыр дээштиң, Хаанынга алдар-ат, боттарынга Халас олча харап эрээн дайынчылар, Хараган дег, майгыннарын ховаа типкен. Харчин, хорчин, өрлүүдтер аъттаныпкан, Хатагин, енисеев, татарлар аъттаныпкан, Кереит, жалаар, найманнар аъттаныпкан – Ховунуң хөй аймактары шимчеп үнген…
Сүрлүг хаанның сүртенчиг шаажызын эдерип, Сүлде болган түрлүг тугунуң адаанга Каң дег сагылгага каңнаттырып, Хамык аймак, чаңгыс кижи дег, дыңнангыр Кадыг-дошкун дайын-чааже аъттанырга, Кажан шагда боттарынга шынчы боорун Хажык чокка сагыыр дижип, даңгыраглап, Ханы ынак, изиг-халыын чалыы оол, кыс Каткы-хөглүг душчурунга идегежип, Шала муңгак чарлып турган дээр чүвейн.
Аалын-чуртун карактап артканнар, Ажы-төлүн аъткарып чорутканнар, Акы-дуңмазын сагыш аарып манааннар, Амыраан сарынналып сагынганнар, Айлар-чылдар санын уттуп манааннар, Хүннүң хөйүнден мойну узап шылааннар Талыгырдан дамчыыр медээ сураглап, Дайын-чааның шимээн-даажын дыңнаарга, Дажаң-чааның кадыг орун оруктап, Чаалажып чорувуткан түмен шериг Самыын-үймээн өөскүткен чылдаа болган Сартыылдарның күрүнезин чаалап алгаш, Чыда болгаш чидиг мези ээзи болган Джелал-ад-Динни дүжүлгеден дүжүр октааш, Күчү-сүрлүг эжелекчи ноян-беглер Кижи ханын мага хандыр пөктүр ишкеш, Хүлүк оглаа хөлгелерин чуртче углап, Кижи чурту хары черден чаныпкан дээр.
Дидим эжин уткуп аар дээш, демги келин Тиилекчи шериг дозуп манаан дээр ийин. Хүннүк дурту херии черде шуужа берген Күлүк-эрес, түмен шериг топтай көрүп, Эртенгиниң хаяаланыр хүнүнден бээр, Кежээкиниң ажып чоруур хүнүнге дээр Орук кыдыы оваа орта чалыы келин Орайга дээр сагыжы ий турган дижир. Хөйнү көрген кырган, чалыы дайынчылар Хөнү сынын шой-биле ширип алган, Каң шивегей шиштепки дег, хос чер чок Хамык бодун демир-биле каъттаныпкан, Тевене кирип кадалы бээр хос чер чок, Дештип болбас – баарында өттүглер, Эргээнде согун кертир кестиктерлиг, Өкпе-хөрек бүрүн долу чүректиглер, Өжээн-килең аас долу кылыктыглар – Экер-эрес дайынчы хавыяалыг, Эжен, өндүр, улуг Чиңгис аг-шерии Эрес маадыр, омаа бедик кежиктиглер Сүлде болган сүзүк тугун киискидип, Сүрлүг шириин чыскаал-биле эртип турда, Ала караан шылады кээп кайгаарга-даа, Амырааның барааны шуут көзүлбээн дээр.
*** Чеъпте кожуп, дизе баглаан малдар ышкаш, Черниң-дээрниң тудушкаандан өттүр шуушкан, Сүлде-сүзүү, угаан-куъду хадый берген Чүс муң, он муң кара-ла шаар сартыылдарны, Бухарадан, Тохардан хөй кижилерни, Буттарын кинчи-бекке дужаттырган Ажыг-шүжүү эриин ашкан туттурганнар Арны-бажын човап хилээн хөөкүй уруг Аажок топтап кээргел-биле көргүлээн дээр.
Айның хөйүн, санын санап, удуп чадап, Алдын хүннүң хөйүн манап, кударап, Хөөкүй эжин – онза күзээн амырагын Хөй-ле чоннуң аразындан уруг тыппаан. Алдын хүннүң ажып чыткан уундува Ала чайгаар хөңнүн ажа сөглей каапкан: «Арыы-биле ажып чыдар алдын хүнүм, Амыраамны карактап чораан бооруңгай! Хараачыгай болуп алгаш, ужа берейн, Хары черде өскүссүреп чыдып калган Хайыралыг эжим сөөгүн шуглап алган Хары черниң соок кара доозунун Чалгыным-биле чүлгүй аштап каггай-ла мен. Мыжырадыр эдеримге, күжүр сарыым: «Мында мен!» - деп, тура халып келир магат.
Серииниңни челбий үрер салгын-хадым, Сеткилимден ынак эжим көөрүң кай! Көк дээрлеп, бедик шораан даглар ажыр Көге-буга болуп алгаш, ужа берейн, Хөөкүй эжим хары черде кагдырган Хөөр-чевээн саргып ыстаан сеткилимниң Хөрлүг күжүн ажыглап, тыпсымза аар! Карактарым изиг, эмзиг чажы-биле Хайыралыг эжиккейим ханы балыын Камныг чуп, ыглавышаан эдеримге, «Уёх!» - деп, уйгузундан одунган бооп, Уяраан дег, тура халып кээр магат!
Көк, мөңге, бедик дээрим, өндүр адам, Хөрзүннүг Өдүген-Чер, делгем ием, Хүннүг, чаагай, сарыг бо өртемчейге Күжүр мен дег, човулаңныг амытан Үениң үезинде черле турбазын! Үргүлчү изиг ынак сеткилдиглер Үстүр-чарлыр чүве билбейн чурттазыннар!
«Чаа-дайын!» - деп хугбай сөстү кезээ шагда Чамбы-диптиң улус-чону уттупсун!» - деп, Кудай, черге, алдын хүнге чалбарып, Куъду үнүп, качыгдап, кыйгырып, Ыстап саргаан уяргай сеткилинден Ыяңгылыг эки йөрээлин депшидип, Дизии үстүп, тоглай дүшкен сувут дег, Баары ажып, үзүк чокка ажыг чажын Дискектендир ора дүжүп, хову черниң Мажалыының кырындыва бадырган дээр. Кылаң арыг чаштың дүшкен черинден Кайгамчыктыг чаагай чыттыг чечек үнген – Качыгдалдыг келин кыска тураскаадып, Кырган улус «Келин чечээ» атты берген. *** Ханы ынак сеткилдиглер чарлырда, Хары, ырак ораннарже аъттанырда: «Эрте шагның эң-не арыг сеткилдии, Эргим чараш келин кыстың йөрээли-биле Амырак бис ал-бодувус эжеш куш дег, Эки чаагай кежик-чол, чыргал эдилеп, Чалыы өйден назынывыс төнгүжеге Чарлырының човулаңын, хинчээн көрбейн, Аар-берге, багай чүве дыңнавайн, Амыр-дыштыг, менди-чаагай чоруулу!» - деп, Кеди шынныг эргим сөзүн сөглеп тура, Келин чечээн боттарынга өргүп сунчур Өгбелерден шагның шаандан дамчып келген Өндүр чаагай, онзагай бир чаңчылы бо. 1945 - 1955 Тываның Улустуң чогаалчызы А.А.Даржай очулдурган <<<мурнунда арынче |
|
|
|