Донгак У.А., филология эртемнериниң кандидады, ТГШИ-ниң чечен чогаал секторунуң эргелекчизи; Дугаржап А.Т., ТГШИ-ниң аас чогаал секторунуң эртем ажылдакчызы
Зоя Баировна Самдан - Эртемден, аас чогаал болгаш литература шинчилекчизи, күрүнениң болгаш ниитилелдиң көскү ажылдакчызы Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы, филология эртемнериниё кандидады, Россияныё Чогаалчылар эвилелиниё кежигүнү, Тыва Республиканың Чазааның чанында Гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң аас чогаал секторунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы Зоя Баировна Самдан бо чылын 60 харлаан юбилейин демдеглеп эрттирер. Ол 1951 чылдың апрель 22-де Тес-Хем кожууннуң Самагалдай суурга бухгалтер Баир Амырдаевичиниң база даараныкчы Оюу Булчуновнаның өг-бүлезиниң ортун кызы бооп төрүттүнген.Самагалдай ортумак школазын дооскаш, улаштыр Иркутск хоорайның Күрүне университединиң филология факультединче өөренип кирген. 1974 чылда университетти доозуп келгеш, ол-ла чылын Тываның дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем шинчилел институдунуң (ТДЛТЭШИ) литература болгаш аас чогаал секторунга биче эртем ажылдакчы бооп ажылдап эгелээн. 1977 чылдан 1981 чылга чедир Россияның Эртемнер академиязының чанында Бүгү-делегей литератураларының Институдунга (ИМЛИ, Москва) аспирантурага өөренгеш, 1983 чылда «Литература болгаш аас чогаал чаңчылдарының тыва прозага салдары» («Взаимодействие литературных и фольклорных традиций в тувинской прозе») деп ажылынга кандидат диссертациязын камгалаан. Зоя Баировна 1990 чылдан 2003 чылга чедир ТГШИ-ниң (ТДЛТЭШИ) чечен чогаал секторун билдилиг эргелекчилээн. Ол чылдарда Салчак В.С., Донгак У.А., Мижит Л.С., Донгак А.С., Мижит Э.Б. составтыг чогаал шинчилекчилериниң коллективин тургускан, олар эртем-шинчилел ажылын тус тузунда эгелеп, амгы үеде дараазында номнарның авторлары болганнар: «Тыва чогаалчылар дугайында демдеглелдер» (Салчак В.С., 2000, 2005), «Уран сөстүң ужуу» (Салчак В.С., 2010); «Ожук дажы: тыва үштээн одуругларның антологиязы» (Мижит Л.С., «Ожук дажы: Антология тувинских трехстиший», 2004); «Тыва шүлүктүң тургузуу» (Донгак У.А., «Тувинское стихосложение», 2006); «Индо-тибето-монгольская обрамленная повесть в тув сказочной традиции» (Донгак А.С., 2010). 1995-1996 чылдарда институттуң оралакчы директору бооп, хөй чонну удуртуп шыдаар организатор талантызы көстүп, 2003 чылда Тыва Республиканың Культура болгаш националдар херээниң ямызының оралакчы сайыдынга, оон Тыва Республиканың Культура болгаш сүлде-сүзүк сайзыралының ямызынга сайыттың хүлээлгезин күүседир дужаалга 2007 чылга чедир үре-түңнелдиг ажылдаан. Уран чогаал биле аас чогаалдан аңгыда Зоя Баировнаның эртемде сонуургалы хөлчек делгем база оларны ханыладыр шинчилеп, ол-бо эртемниң адырларынга чонга ажыктыг талаларны шилип, орта бодунуң сөзүн, демир үжүүнүң алдын будуун арттырып чоруур эртемден. Ынчалдыр ол Орхон-Енисей бижииниң, шажын-чүдүлге айтырыгларынга, очулга, хөөмей, театр болгаш өске-даа уран чүүлдүң айтырыгларынга эртем ажылдарын бижээн. Ооң чогаадыкчы ажылының түңнелинде чырыкче «Аас чогаалындан литератураже» деп ажылы 1987 чылда Кызылга, тыва хуулгаазын тоолдарның чыындызы «Аксагалдай ашак» 1992 чылда, тыва бурун-чугаалар чыындызы «Чылбыга айны канчап сыырыпканыл» 2004 чылда Кызылга, «Сибирниң болгаш Ыраккы Чөөн чүк улустарының аас чогаалының тураскаалдары» деп 60 томнуг академиктиг серияның санынче кирип турар ийи тому «Тыва улустуң тоолдары» 1994 чылда, «Тыва улустуң бурун-чугаалары, тоолчургу болгаш төөгү чугаалары» (парлалгада) Новосибирскиге, эртеги тюрк поэзияның «Кюль-тегин» (1993, 2003, 2004) үш үндүрүлгезиниң чыындылары, тыва аас чогаалының болгаш литератураның айтырыгларынга хамаарышкан үш номдан тургустунган эртем статьяларының чыындылары «Тыва чогаалдың шырайлары» 2001 чылда Кызылга, оон-даа өске номнар болгаш литература-критиктиг, публицистиктиг чүс хире статьялар үнген. З.Б.Самдан тыва дылче буддист литератураны очулдурар «Ринчен Санпо» деп бөлүктүң удуртукчузу болуп база ажылдаан.1990 чылдарның төнчүзүнде ооң очулгазы-биле ийи ном чырыкче үнген.Ол 1998 чылда Падма Самбхавының «Араганың хоразының дугайында», 1999 чылда Геше Джампа Тинлейниң «Поова. +лүм соонда чуртталга» база ооң редакторлааны-биле элээн каш брошюралар үнген. Амгы үеде Зоя Баировна тываларның бурун-чугааларынга (миф) тураскааткан монографтыг ажылды бижип турар болгаш тыва бурун-чугааларның номун Новосибирскиге белеткеп үндүрүп турар. Эртем болгаш күрүне ажылын башкарып чорааш, Зоя Баировна Тываны хөй-хөй чурттарга болгаш республикаларга төлээлеп келген. Ону Сибирниң болгаш өске-даа чурттарның, регионнарның эртемденнери үнелээр, оларның аразында ол мурнуку одуругда чоруп олурар.Тываның барык бүгү булуңнарынга командировкалап, экспедициялап четкенинден аңгыда, ол Моолга 5 удаа эртем-шинчилел экспедициязынга ажылдап, Хакасияга, Даглыг Шорияга база Алтайга чоруткан, Саян-Алтайның эртем экспедицияларының киржикчизи бооп чораан. Кижилер-биле чугаалажып, улус-чонну хүндүлеп билири, улусчу болгаш академиктиг билиглериниң делгеми – Зоя Баировнаның аажы-чаңының бо талалары кандыг-бир чугула айтырыгны кымдан мурнай эскерип, ону канчаар шиитпирлээринге шын харыыны тып шыдаар кылдыр дузалап чоруур. Биче сеткилдиг, дузааргак, сагыш-човаачал, бодунга база өскелерге негелделиг боорга, ону улус-чон, эш-өөрү хүндүлээр. Ол буянныг ава – оглу Сайдаш ус-шевер, дизайнер мергежилде ажылдап чоруур; оглунуң оолдары – Саша, Чингис. Ооң өөреникчилери тыва эртемде З.Б. Самданның бүзүрелдиг чөленгииштери: Л.С. Мижит – Институттуң эртем секретары, филология эртемнериниң кандидады; У.А. Донгак – литература секторунуң эргелекчизи, филология эртемнериниң кандидады; В.С. Салчак – Институттуң «Эртем сөзү» болгаш «Слово плюс» деп солуннарының эртем консультантызы; А.С. Донгак – Тыва Республиканың Төөгү болгаш культура тураскаалдарын камгалаар албанының удуртукчузу, филология эртемнериниң кандидады. Тыва Республиканың Культура ямызынга ажылдап тургаш, Зоя Баировна үш улуг делегей чергелиг симпозиумну башкарарынга киришкен. Ол дээрге хөөмей, хам чүдүлге, Орхон-Енисей бижиктеринге тураскааткан хемчеглер болур. 2003-2004 чылдарда ооң башталгазы-биле Республиканың культуразының 2004 чылдан 2010 чылга чедир хөгжүүрүнүң сорулгаларының дугайында концепция-программа хүлээп алдынган база Литература болгаш уран чүүл талазы-биле Тыва Республиканың Чазак Даргазының тыпсыры Күрүне шаңналының Доктаалы (2005) бадылаттынган. З.Б. Самдан республиканың хөй-ниити амыдыралының идепкейлиг киржикчизи. Ол хөй чылдарда Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң кежигүнү, В. Көк-оол аттыг Хөгжүм-шии театрының уран-чүүл чөвүлелиниң кежигүнү, Тываның ном үндүрер чериниң болгаш «Улуг-Хем» журналдың редакция чөвүлелиниң кежигүнү бооп бодунуң үлүг-хуузун киирип чоруур. Тыва литератураның, аас чогаалдың хөгжүлдези дээш шудургу ажылдап, чогаалчылар, тоолчулар-биле чоок харылзажып, оларның юбилейлеринге эртем статьяларын бижип, аныяк эртемденнерге, методистерге, башкыларга улуг дузазын көргүзүп чоруур салым-чаяанныг эртемден. Ол башкыларга дуза кылдыр « Школаның эге класстарынга тыва тоолду башкылаарының аргалары» деп методиктиг сүмени тургузушкан. З.Б. Самдан 2000 чылда «Национал бот-тускайлаң чорукту камгалаарынга база Россияның чоннарының чаңгыс эвин быжыглаарынга улуг үлүг-хуузу дээш» деп Россия чоннарының Ассамблеязының Диплому-биле, 2001 чылдың Тываның «Акальмотолитовое перо» деп мөөрейиниң лауреады деп ат-биле, 2003 чылда хам чүдүлге шинчилээр Фондунуң Европада салбырының мөңгүн медалы-биле, 2006 чылда Тыва Республиканың «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» деп медалы-биле шаңнаткан.
Номнары: 1. От фольклора к литературе. – Кызыл, 1987. 2. Аксагалдай ашак (Старик Аксагалдай). Сборник волшебных сказок. – Серия: Тыва аас чогаалының тураскаалдары (Памятники тувинского фольклора). Сост., авт. вступ. ст. и коммент. – Кызыл, 1992. 3. Кул-Тегин. – Сост. Самдан З.Б. – Кызыл, 1993. 4. Тувинские народные сказки. 8-й том. – Серия: Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока. Сост., авт. вступ. ст. и коммент. – Новосибирск, 1994. 5. Лики тувинской словесности. Часть I. – За фольклорным жемчугом. Сборник фольклористических статей. – Кызыл, 2001. 6. Лики тувинской словесности. Часть II. – В поисках идеала. Сборник литературоведческих статей. – Кызыл, 2001. 7. Лики тувинской словесности. Часть III. – Хранители ценностей: штрихи к портретам. Сборник публицистических статей. – Кызыл, 2001. 8. Кюль-тегин. Поэзия вечного камня. Сост. и автор вступит. ст. – Новосибирск: Наука, 2003. 9. Чылбыга Айны канчап сыырыпканыл? (Почему Чылбыга проглотила Луну?). Сборник тувинских мифов. Серия: Тыва аас чогаалының тураскаалдары (Памятники тувинского фольклора). Сост., автор вступит. ст. и коммент. – Кызыл, 2004. 10. Тыва чогаалдың кокпалары-биле (По тропам тувинской словесности). Сборник фольклористических и литературоведческих статей. – Кызыл, 2005. 11. Kül-Tegin: Orhun-Yenisey Yezıtları. VI-VIII yy. TÜRKSOY. – Ankara, 2003, 236 s.
Эртем-шинчилел ажылдары:
28. Художественные функции фольклора в тувинской литературе. –Материалы Всесоюзной тюркологической конференции. – Алма-Ата, 1976, с.
Солун-сеткүүлдерге үнген чүүлдери:
и др.
Очулгалары:
Редакторлаан номнары:
Ооң дугайында:
1. Донгак А.С., Донгак У.А. О научной и общественной деятельности З.Б. Самдан. – Башкы, 2001, № 4. – С. 86-88. 2. Кенин-Лопсан М.Б. – Тувинская правда, 2001. – 21 апр., с. 3. 3. Самдан Зоя Баировна: Биография. – Тываның чогаалчылары – Писатели Тувы. – Кызыл, 2001. – С. 56. 4. Самдан Зоя Баировна. – Ученые ТИГИ. Кызыл, 2005. – С. 109-110. 5. Хадаханэ М. Дар бесценный. – Тувинская правда, 2001. – 21 апр., с. 3. 6. Хадаханэ М. Зоя Баировна Самдан: 50 лет со дня рождения. – Люди и события. Год 2001. – Нац.б-ка им. А.С. Пушкина Респ. Тыва. – Кызыл, 2001. |
|