Монгуш Доржу
ШҮЛҮКТЕР
ЧЫЫНДЫЗЫ
"СЫНДА ОДАГЛАР" деп чыындыдан
ЭКИИ, ТЫВАМ
Экии, Тывам, каас черим,
Ээп өскен ынак авам.
Хөлбегер көк эзимнериң
Элеп чуксуг чыды безин
Хөлчок ынак оглуң меңээ
Эм-таң ышкаш чытталып чор.
Шынаа шыкта чапты берген
Чадып кагган ааржы дег хой,
Чыраа, саяа девип самнаан
Шаттар сана чылгылар-даа
Кадыр-кашпал сыннар ажыр
Караам орта көстүп кээр-дир.
Хөөмей-биле каргыраага
Хөңнүң сөглеп, чадаганнаар
Омак, хөглүг мээң чонум
Адар даңны уткуй ырлап,
Оран-чуртун алдаржыдар
Ажыл-иште чаржып турар.
Бүрү тырткан чаш хаак ышкаш,
Оглуң ырын хүлээп ап көр
Оттуг чүрээм сээң-биле
Бургег, кааңда кады чоруп,
Чүү-даа бергээ торулбайн
Шүглүп чорууйн, ынак Тывам!
1962
КАРАА-БИЛЕ КӨРҮП БОЛУР
Чалыы Тывам, өңгүр чечээ,
Чаагай чемгир тараалары,
Ыраажы өөрум өткүт үнү,
Ынаам кыстың чараш арны,
Төрээн авам чагыг-сөзү
Дөгерези хөрээмде чор…
Кым-даа кижи мээң-биле
Кыдат кызы, Моол оглу
Хөөрежип танышкаштың
Хөрээм иштин баккылапса
Каас чараш Тыва черни
Караа-биле көрүп болур.
1962
КЫЗЫЛ-ДАВАН
Чымчак идиим улдурттунмаан,
Шыва тонум даараттынмаан,
Сургакчылар манай берген-
Сургуулче баар хүнүм келген.
Чаңгыс авам чеже кызар:
Чаштар көвей – кызыл өрт-ле.
Угбам уруг бар-даа болза,
Ужук сыптап эгелээлек.
«Кызып өөрен, оглум» - дээштиң,
Эргим авам үдеп кагган.
Эртем-билиг өртемчейин
Кызыл-даван эгелээн мен.
* * *
Каттырымзаан шырайыңче
Чүс-даа катап топтап көргеш,
Карактарым эрикпес-тир.
Чүге ындыын эскерип көр.
Частып үнген анай-хаак дег,
Чалыы шаамның эгезинде
Чүгле сен дээш оду кыпкан
Чүрээмни кым чагыра аар.
Адып келген часкы даң дег,
Аныяк чаш ынакшылым
Аян ырын кады ырлаар
Амырагым болур сен бе?
1957
ЧАШКЫ ШААМНЫҢ ӨҢНҮҮМГЕ
Чажывыстан аалдарывыс кожа чорду.
Сайзанактап кады ойнап доруктувус.
Ынчалза-даа чүректерде ынакшылды
Ынчан бистиң кайывыс-даа билбес турду.
Чанган кушту чеже катап үдээнивис,
Часкы шагны чеже катап уткаанывыс
Сагыш-сеткил шынаазында бөгүнге дээр
Чайык соонда челээш ышкаш артып калган.
Бора талдын чиирбейи дег ээлгир сынныг,
Борбак чүрээм дүүреткен ээлдек чаңныг
Чашкы шаамның эргим өңнүү сээң-биле
Сагыш хандыр хөөрежиксээш пат-ла чор мен.
1963
СОНЕТ
Ыржым дүне. Кызыл чоогу.
Ырак сынга ийи шолбан
Чайгы даңны бистиң-биле
Сагыш амыр уткуп туржук.
Аяс тургаш, чоору ол ийик,
Дымырады чаъстап келчик.
Арнындыва топтап көргеш,
Тыныжым чоп соксай бержик…
Имир дүжер. Ырак сынга
Ийи шолбан көстүп келир.
Эскерип-ле чору боор сен.
Эңгиске дег чаактарынга
Ынчан дүшкен дамдыларны
Ылавылап чодуп турдум…
1963
БАШКЫ ХАР ЧААП ТУРДА…
Башкы хары чагза чагзын -
Бары, чогу меңээ дөмей.
Баштак кыстың аржыылын - даа
Маңганналдыр дүжүп турзун.
Чүгле чаңгыс шак ол кыстың
Чүрээндиве шоглавазын
Чараш кызыл чечээм ында
Саглаңнады өзүп турар.
Ыя чечек салымымның,
Ыр дег чараш назынымныг
Кады чурттаар ынак эжи –
Камнап, ажаар ужурум ол.
Дүне безин дүжей бээрим
Чечээмге-ле дегбес болза,
Черниң аккыр хөвең тону-
Дүвүлүг хар чаап турзун.
1962
"ЫНАКШЫЛ" деп чыындыдан
ЭРТИНЕЛИГ КИЖИ
Карак-ла бо, эскербейн чораан-дыр мен;
Кайгап ханмас эртинелиг кижи-дир мен.
Хуу-салым ачызы дээш куду көрбейн,
Хуулгаазын чажыдымны тө каап берейн.
Чүлдү-чүрээм дүн-хүн дивейн дидим согар,
Чүс кыс ында чадаганнап ойнап орар.
Кашпалдарны чаңгыландыр сыгыртыптар
Кайгал эрлер лимбилерни үрүп орар.
Ынакшааннар даңны уткуй сымыранчыр…
Ылым чаштар эмиг дүжеп удуп чыдар.
Черни, дээрни куржапкы дег, ала-шокар
Челээш өңнүг каас чечек өзүп турар.
Төрээн чуртка, төрел чонга бердингеним
Дөзү мында чаштынганын билип алдым.
Ынакшылдан эгезин аар чуртталганың
Ыры шупту чүрээмде деп бүзүредим.
1967
***
Эрик черде кырган кижи боданып ор,
Эскертпейн эрте бээрин кызып көргер.
Буурул бажын өйлей-өйлей суйбай-даа-дыр,
Бурунгу шаг сагыжынга кирген-даа боор.
Айдың дүне амырактың караан көөр дээш,
Аъттың дуюу изигиже челзип турган
Чалыы боду карактарга чуруттунгаш,
Сагыш-чүрээн эргеледип келген-даа боор.
Хувискаалдың изиг-түлүк үезинде
Хуртун боозун эгиннепкеш, тулчуп чораан,
Амгы Тыва амы-тынын камгалашкан
Араттарның бирээзи бооп база магат.
«Боданырга ботка херек»-
Бодум чонум чечен сөзү...
Эрик черде кырган кижи боданып ор,
Эскертпейн эрте бээрин кызып көргер.
1967
УЛААСТАЙГА
Өгбелерим бажын кескен чери бо дээш,
Өөрү-куду бодамчалыг базып турдум.
Мөөгү дег, өг ынды кырлаң шатта
Мөгеннерлиг аданнарга чеде бердим.
Эрткен векте самбажыктар үймээзини
Эзилген каң сырызы дег, тода көстүп,
Куйга бажым адыңнады хөлзедипти…
Куюм чүрээм амгы шагже ээп келди.
Башкы таңды арттарынга азып каган
Баштар шагда куураргаш, чиде берген…
Сеңгинчик дег идегеттер кинчи-бегин
Селемениң бизи-биле узуткаан бис.
Дүмбей Тываа бирги чаңнык-демиселдиң,
Турлаг оду эге баштай кызаш дээн чер-
Алды баштыг Кара-Дагда оңгу, чыдын
Амгы чашка төөгүнү сөглеп артар.
Өгбелерим бажын кескен чери бо дээш,
Өөрү, куду бодамчалыг базып тура,
Кежээки дээр хаяазынга шуглаттырган
Хээлиг кызыл булуттува кайгай бердим.
Хосталга дээш, амы-тынын бергеннерниң,
Ховар дирткен маадырларның кызыл ханы
Аймак чонум каттыштырган чаңгыс тук дег,
Ак-көк дээрде хөлбеңейнип турганзыг-даа!
1967.
ЧААСКААН
«Чааскаан оргаш,
Сагыжың шинчиле»,
Үлегер чугаа.
Өскен черим талыгырда
Чадаг кыштааш, айда четпес.
Өлең шыпкан күскү чуртка
Самдар авам мени божаан.
Сарыг саржаг холуксаалыг
Чөкпек чигеш, сарыым хайнып,
Сагыш амыр өспедим дээш
Чөңгээ сөстү кымга дөгээр.
Чаъстап эрткен дошкун час дег,
Биче шаамны утпас дээни мен.
Сагыш, чүрээм ханызында
Бижээш суп каан төөгүм чүве.
Хөйнүң оруу ажык-делгем,
Амыдырал холумда-дыр.
Көккүр дээрниң адаан чурттай,
Аас-кежиин ырлап чор мен.
1964
***
Ынакшылды он сын ажыр сывыргаштың
Ырак, чоогун билип аар дээш, кыйгырган мен:
- Чечектерлиг аяң черде кара чааскаан
Сени манааш, шыладым деп харыы келген.
Чүрээм күжүр мени мырай мөөп каар часкан.
Чүзүн-бүрү чечектерден айтырган мен:
-Ынакшыл маа сени манап, шаг-ла болгаш,
Ыржым шынаа кайы сен дээш аъттанды дээн.
Башкы көкте шалың ышкаш дерим чодуп,
Маңым кошкап, кара сугга халып келдим;
- Ынакшыл маа сени манап пат-ла болду,
Ынча чидер орта сен бе өңнүк-дей-дир.
Ынакшылды чүс сын ажыр сывыргаштың
Ырак, чоогун билип аар дээш кыйгырган мен.
-Бодалыңда чараш кысты уттуптуң бе?
Бодум ында чаштынган мен, дилеп көр-дээн.
Чараш уруг күзелимни биле тура,
«Шамың-дыр» дээш, херекке албайн, хөрлеп
каапкан.
Ынчан миннип, эрткен оруум коптарган мен…
Ынакшылга четпейн баарым ол-ла чоор бе?
1967
ЧОЙГАНМАА
Баллада
Ынчан ыңай бичии мен.
Ынакшылды билбес мен.
Молдургамны мунупкаш,
Моолдуг-Хемни куду каккаш,
Таргыжыктан каттап чиир дээш,
Даалыктадып турган үем.
Кады өөвүс Чойганмаазы
(Эдергизи ужур чок төл)
Эпти-ле бо мээң-биле
Каттаар мен деп чаннып келир.
Оозу-ла шын, молдургамга
Оода чаңгыс ушкарбаан мен.
Дистинишкен кастар ышкаш,
Чылдар шуужуп эрте берген.
Чымыш, ишке торулбазын
Дидим чонум өөредип каан.
Чойганмааның шырай-арны
Чоорту чидип уттундурган.
Өске черге чоруп-чоруп,
Өвүрүмге чедип келдим.
(Төрээн чери кижилерниң
Төөгүзүн шыгжап артар).
Ырым үнү хөөн кирип,
Ынакшылды танаан черим.
Кудай, дээрде хир-даа чогул
Кудумчуда базып тур мен.
Узун чаштыг шилгедек кыс
Уткуй кыштап чоруп олур.
Танып кагдым. Чойганмаа де.
Дадайым-дээш холум сундум.
Эргим Чойган: - Экии дигеш,
Чылыг холун сунуп берди.
Эңгиске дег чаактарында
Сыртылааштар кыймыш диди.
Алаң кайгап тургужемге,
Айтырыглар төктүп келди:
-Сурааңарны төпте дээрил,
Сургуулуңар доозулган бе?
-Келир чылын чулук өйү
Хектер эдер үеден бээр…
Кажан дедир боор силер?
-Каш хонгаш чоруптар, мен.
-Бажыңымга барып көргер.
-Чалап турда, бурувас мен.
Чадараан ам молдургам чок…
-Баштактанмайн көрүңерем,
Ынчан бистиң кайывыс-даа
Ынай улус турган-дыр бис…
Аяс эртен үнген хүннүң
Херелдери доктаап билбес,
Амыдырал-чуртталгаже
Кеди күзел база ындыг.
Эдерги уруг Чойганмаа ам
Эмчи болу берген чорду.
Оон ыңай биживес мен.
Оруум узун. Чылдар эртсин.
Эргим чараш Чойганмаа-даа
Эки чурттап чоруур-ла-дыр.
Чүү-даа канчаар, кара чаңгыс
Чүрээм күжүр чаш-ла хевээр.
1966
ЧОЙГАНМАА
(Балладаның ийиги кезээ)
Чойган сынныг Чойганмаа ам
Чогум кайда барганыл? деп,
Айтырыгдан салып алгаш,
Алыс шынын бижип көрейн.
Мочургалар частып турган.
Борзаң доштар чеңнеп баткан.
Москва чоогу аяңнарны
Бора хектер үнү долган.
Шылгалдалар төне берген —
Шынзылганы холга туткаш,
Эргим Тывам кайы сен дээш,
Ээп чанар өйүм келген.
Чанар дишкен өөрлерим
Шагаа доюн байырлаан дег,
Удур-дедир аалдашкан —
Уттундурбас хүннер турган...
Бодал, сагыш хөлзеп, дойлуп,
Москва-биле байырлажып,
Мавзолейде Ленинни
База катап көрүп алдым...
Кежээликтей алтай эжим
Келем диген. Чеде бердим.
Чазык арны хүлүмзүреп,
«Чагаа, ма» дээш суна каапты…
Чойганмааның чагаазы де.
Чоргааралым хайнып келген...
Кыстың шелген чагаазын ам
Кыскаладыр таныштырайн:
«Экии, Монгуш, Улуг төпте
Эки чурттап туру сен бе?
Энир чылын ужурашкаш,
Элдеп шүлүк бижээн чордуң...
Сени черле ындыг боор деп,
Сеткилимге кирбейн чораан.
Уруг чаштың оюннары
Ужук сыптап кагганы ол бе?
Шүлүк бижип шүүдевейн,
Чүге меңээ сөглевээн сен?
Чуртталгамның ужуралын
Чугаалап-даа бээр ийик мен.
Чүрээм «балыын» чажырбайн,
Чүгле сеңээ тө каап берейн.
Шүлүктерге ажыглаптар
Чүгээр бодал бары магат:
Училище доозуп тура,
Уян, изиг сеткил-биле
Соруктуг дээн бир-ле оолга
Соккан чүрээм шаңнапкан мен...
Ынакшылдың овуузуннуг
Ырга кирер өйү эрткен.
Демги сойлук мени каггаш,
Дезе берген болбас ийикпе...
Чылдагаанын айтырар сен.
Шыны мындыг чуве ийин:
Сааттыг мен деп баштактангаш,
Сагыжын чер хынаксаан мен...
«Частырыгны чаңгыс кылыр
Чалыы-дыр сен. Тоова!» дижип,
Өөрүм кыстар алаактырган —
Өскээр базар орук турбаан.
Шүлүүңерни номчуп ора,
Чүрээм күжүр ыстап кээр-дир...
Салымым-дыр. Сээң-биле
Чаңгыс орук меңээ турбас!
Чечектелир чуртталгаңга
Чедиишкинни күзеп каайн.
Байырлыг че, эргим Монгуш,
База катап көрүшкүже!»
* * *
Чойганмааның чагаазын ам
Чогум чүү деп харыылаарыл?
Чүреккейин ыстадыптар —
Шүлүүм дээштиг болган чоор бе?
Боду-биле ужурашкаш,
Бодалдарны солчуп көргеш,
Ужурун тып көрээлиңер.
Уйгум база кели берди...
Чанып келдим. Оът-сиген
Саглаңнады четчи берген.
Бүгү Тыва чайгы хевин
Бүрүн кедип алган чораан.
Ажылдыва дүлдүнүпкеш,
Авам сугга четпейн бардым
Чойганмааны кайда-дыр? деп,
Чорумалдан айтырбаан мен.
Соң-соң баргаш, дыңнаарымга,
Соңгаар кирген сураа унген.
Институт кирген-дир деп,
Иштимде-ле бодап каан мен...
***
Эрткен чайын Кызыл чорааш,
Енисейниң чалгыын көрүп,
Шала бижээн шүлүүм эдип,
Чааскаан базып тургуладым.
Эки бе? дээн, херээжен үн
Эктим ажыр кыңгырт диди.
Сырбаш дигеш, көрнүп келдим —
Шынзыкпаан мен: Чойганмаа де...
- Экии, Чойган, экии! — дигеш,
Ээлгир чымчак салааларын
Чыыра тудуп, адыштаптым —
Шыны херек: чүрээм сирт дээн...
- Көрүшпээ-ле беш чыл эртти.
Хөөреп көрем, Чойган — дидим.
- Улуг чараш Москвавыста
Угаан кирип туру-ла мен.
- Доозупкан бе, чүгле шынын
Дорту-биле сөглем, Чойган?
— Келир чылын чулук өйү —
Хектер эдер үеден бээр...
-Чалаар дээрге, өөм ырак,
Чадараан-на чуве-дирем.
-Чоор сен ону. Аалыңга
Чоорту кирип, шайлаай мен аан...
Уруг ыыт чок кезек тура,
Уламчылап эгеледи:
— Өглүг сен бе?
— Өглүг-ле мен.
— Өөң ишти Өвүрден бе?
— Өчүк турбас,
Өвүрүмден...
Кыстың арны хүлериксеп,
Кызаа черден ховар үнер
Часкы чечек сагындырып,
Чаражы-даа дендей берди...
Оон ыңай хөөрешки дег,
Онза чүве тыппадывыс.
Углары аңгы оруктарны
Уткуштурар хөңнү чок...
***
Чашкы шаамнын оруктажы —
Чараш уруг Чойганмааның
Моон соңгаар чуртталгазын
Бодум билбес кижи-дир мен.
Сургуул дооскаш, эмчилезин,
Шуудун сөглеп, аазап каайн:
Беш чыл эртсин. База бижиийн,
Менди-чаагай, номчукчулар!
1970
Хандагайты су у р.
ЧОЙГАНМАА
(Үшкү к е з э э)
Амыдырал оруктары
Аңгы-аңгы болганындан
Чойганмааның сураан безин
Чоокта черле дыңнаваан мен.
Дүүн болган ужуражыг
Дүште-түлде ышкаш болчук.
Кино көргеш, чанып ордум,
Кижи кый дээн, тура дүштүм.
«Кайызы боор, мындыг орай
Кара чааскаан базып чоруур?
Адым билир кижи-ле-дир,
Адырам» дээш турганым ол.
Хөме келди. Чойганмаа де.
Хөрлээ долган күжүр чүрээм
Чараш, чаагай эргим кысче
Чалын одун углапкан боор.
Чүге-ле ийик, куспаам долу:
Чүрээм уунда — кыстың арны.
Оон ыңай биживес мен,
Оолдар, кыстар ону билир...
Углары аңгы оруктарны
Уткуштурбас дишкен-даа бол,
Беш чыл болган сарынналыг
Бектиг доңну чежипкен боор.
Кайывыс-даа ыытташпайн,
Карактарже көржүп тур бис.
Мөңгүн дамды имиртиңде
Мөндүш дээнин эскерген мен.
Ам-на харын кайывыс-даа
Амыр-менди солуштувус.
Адыштарның изиг, чылыы
Айтырыгже шилчий берди:
- Кайы чапта черивисте
Караңнадып келдин, Чойган?
Ажыл-херээн, аайы бе?
Азы шөлээң үези бе?
- Шөлээм эвес, сени көөр дээш,
Сөөгүм сөөртүп келдим, Монгуш.
Молдургага ушкажыпкаш,
Моолдуг-Хемче тутсупса чул?
Тыртыжыктың бышкан кады
Даңны уткуп туру-ла ыйнаан.
Далашпааже хоржок, Монгуш:
«Даарта чагдан... өкпе дээре...»
Кыска кандыг харыы бээрил?
Кызыл-даван үем эвес,
Өглүг-баштыг кижи-дир мен,
Өөмче чүге чалавас мен?
«Кады-кыраан» адың дыңнааш,
Каржыланы бээри магат.
Найыралда, ынакшылда
Нарын чажыт кайы көвей.
Хүнней берзе, чүү дээр мен?
Күдүк базып тейлээр эвес...
Бак чуве ыңай турзун,
Балар шагның чанчылы-дыр.
Ындыг эвес, кыстың бодун
Ылавылап көрейн дээш,
Хеле-бүдүү каш сөстү
Херии черден шывададым:
- Аалчылар бажыңындан
Артык орун тыпты бээр боор,
Сээң-биле кезек баскаш,
Сеткил оожум хонар чоор бе?
— Чүү дээриң ол, чангай-ла сен.
Чүрээм сенде тудуш эвес.
Чаавам сугже дөгүдүп каг,
Чарбык-тыр деп бодай бербе.
-Ындыг-дыр че, Чойган — дээштиң
Ырым хөөнүн кииргензиг,
Кыстың холун тудуп алдым —
Кыймыш дивейн турар болду...
Четтинишкен ийи бисти
Чеди-Хаан деп сылдыс туржук,
Дүнчү салгын, амылыг чер,
Дүнеки дээр үдеп туржук.
Орук ара солушку дег,
Огулуг сөс тыппайн баргаш,
Москвавысты хөөреп көр деп,
Бодуңдан мен диледим он,.
Институт доосканымдан
Ийи эвес – дөрт чыл эртти.
Чоокта аңаа четпейн бардым,
Чоорту баргаш, шелгей мен аан.
— База катап Москвавысче
Баарың ол бе, Чойган?— дидим.
- Ординатура кирер диген
Оруум ажык болбазыкпе...
- Эр хей-дир сен, эрес Чойган,
Эрниндиве ошкап каайн бе?
- Эр-ле кижээ душтум дээштиң
Эриннерин дөгеп бээр бе?
- Ойнап-сылдаан хөңнүм-дүр ийин.
Оожумнап көр, эргим Чойган.
Чалыы чорааш дегбээн кижи
Чаактарны-даа ойза дээре.
- Сээңии шын-дыр. Ынчалза-даа
Сеткилимде чыглы берген
Бодалдарым дээжилерин
Моон баргаш, бижиптер мен.
Ындыг-мындыг дивес боор сен,
Ырга херек сөстер турза,
Уранчыдып, чеченчиткеш,
Улус-чонга сөңнээй-даа сен.
Ыттар ээрди. Оон улай
Ырак эвес, хемде-ле боор,
Дуруяалар алгыржы-дыр,
Турум черин сагынган боор.
Чашкы болгаш чалыы шаамның
Чалбырааштыг оду ышкаш,
Кысты бодап чыда хондум,
Кыска даң-даа адып келди.
* * *
«Өглүг-баштыг хиреде-ле
Өске биле холбажы бээр,
Орта сен бе, Маадыр?»— деп,
Оолдар, кыстар айтырар боор.
«Холбажыг чок, ажыы-биле
Холуксаа чок найырал»— деп,
Дорту-биле сөглеп каайн,
Доора чугаа ыңай турзун.
Найыралдың ынакшылдың
Нарын, берге оруктарын
Эрткен улус мону билир,
Эгүүр шагдан мындыг турган.
Чойганмааның маңаа чораан
Чогум херээн айтырбайн,
Чагаазын маа допчулап каайн,
Чажыдын оон билип алгар.
* * *
«Эргим Монгуш, экии беңер!
Эрткен-барган хонуктарда
Сени сактып шаг-ла болдум
Сеткил-чүрээм хөлзеп чору.
Өвур черге сени көөр дээш,
Өжегерээн барганым шын.
Өөң ишти билген-даа боор,
Өскээр бодай бербезинем.
Чоогуңда бир районга
Чогаалдарың номчуп, сактып,
Арның көрбейн чорзумза-даа,
Адың-сурааң дыңнап чордум.
Чамдыктарның дамчыыр сөзү
Сагыжымны «балыглап» каан:
«Ажыг сугга» бердинген» дээр,
Аалың ишти ойлаткан дээр.
«Бакташкаштың чарылган» дээр,
«Бажыңда-даа чыдар» дижир.
Элдеп-эзин анчыг сөстер
Эъдим-сөөгүм хемдип чорду.
«Хоранныг чоор, эмчи кижи
Хоранындан чарып каайн» дээш,
Чеде берген күзелимге
Четпейн баргаш, ээп келдим.
Ужурашкан үевисте
Удур керген карактарың
Анчыг, багай бодалдарны
Алаактырып каавыткан.
Шыны херек, көвей чылдар
Шырайыңны ескерткен бол,
Өңнүүң меңээ ындыг-ла боор-
Өшпес от дег, чурээң эргим.
Мону бодап, сеткил дойлуп,
Москвавысты сагынган мен.
Кажан-на бир душчуп келгеш,
Каттыржыр-даа чадавас бис.
Үжен харлыг ие меңээ
Үнген хүн дег эргим чүве-
Ийи кызым эрестерим-
Идегелим, келир үем.
Өөм ишти кижи турган,
Өске-биле холбашкаштың
Кады чурттап чоруй барган,
Каргыда-даа сураа унер.
Сеткилимниң чажыттарын
Сеңээ дагын тө каап бердим.
Байырлыг че, эргим Монгуш,
База катап көржу бээр бис».
* * *
Элдеп, чиктиг мындыг чагаа
Эдир булут адаа-биле
Мени сурап чедип келди-
Мегезинер чувем-даа чок.
Амыдырал оруктары
Алаак эвес, оңгул-чиңгил.
Ажы-төлдүг кижи бүрү
Аас-кежиин күзеп чоруур.
Доруккалак, эзирлер дег,
Ийи оглум өскүжеге,
Долбанналган чаактарын
Изиди ошкап чоруур дээн мен.
Дөртен харже дөгүп орар
Назы-харым бодап келгеш,
Төрээн чуртум улузунуң
Найыралын ырлаксаар мен.
МОРЗУК БИЛЕ ДИЛГИ
Басня
Кара черниң көгүн сүскен
Калчан Морзук бир-ле эртен
Ижим черге ижээн казып,
Ижин кылып, хөлзеп турда,
Дилги келгеш, хөөрежиил деп
Дилег кылган дижир чүве.
Морзук тургаш, бодал чокка
Болгай-ла деп чөпшээрешкен.
- Күжүр акым, ат-ла болдум,
Хүнезинни мен-не билийн.
Каткы хөглүг болур болган.
Кады ижээп кыштаар бис бе?
Ынчангай-ла. Чүгле меңээ
Ылап шынын сөглеп бер аа.
Харлыг кыжы дүжүп кээрге,
Халып чоруй барбас сен бе?
- Чүү дээриң ол, эргим акый,
Чүрээмни сээ өргүпкен мен…
Басняның моралынга
Бады шынчы сөзүм мындыг.
Морзук-биле Дилги ийи,
Боданмыже, чарлы берген.
1966
АЗЫРАЛДА «БУРГАН»
(Шоодуг)
Өгленген деп сурааң дыңнааш,
Аас-кежиин күзеп чордум.
Ажыл-ишчи эрес кыс деп,
Өөрүмге мактап чордум.
Сурааң дыңнап чорза-чорза,
Сургакчылап төпке келгеш,
Бажыңыңны сурап чорааш,
Базып келдим... Элдеп чүве:
Амыр-менди харыызынга
Аксың чүгле ажып кагдың.
Аяк шайны сунар туржук,
Аваң кадыын айтырбадың.
Хирезин чер билип каапкаш,
Кирген эжиим сактып келдим-
Кудумчуга, шырайың дег,
Куу туман көжүп турду.
Элдепсингеш, таныжым боор
Эрден сени сонуургадым.
Ашаа кижи азыраарга,
Адыыргаан кыс дээр чорду.
1971
ДӨҢГҮР ХУНА
(Басня)
Кошкарларның хуралынга
Хомудалдар сайгарган дээр.
Илеткелчи Кошкар тургаш,
Илдик чокка бадырган дээр:
— Чоок-кавы коданнарда
Чоргаар Хуна тывылган-дыр.
Хары-угжок, дужа-келбе
Каржыланып турар дээр-дир.
Кошкарларның эң-не улуу
Ковайгаштың мынча диген:
- Өөдежогун але, оолдар,
Өшкүлерге чөп ыйнаан?
- Оон туржук ында мырай
«Ондактыг дээн Бугадыва
Мыйыс аннып эгелээн»— деп,
Мында бир эш дыңнаткан-дыр.
Чогум шынын хынап көргеш,
Чогуур хемчээн алыр дижип,
Ижин-кара чогу-биле
Изиг-изиг дугурушкан.
Алыс шынын истеп, сүрүп,
Ажыл-ижин хынап көөрге,
Төрүмелден мыйызы чок
Дөңгүр Хуна болган иргин.
* * *
Аажы-чаңы каржы кижи
Албан-ажыл удуртканда,
Дөңгүр Хунаа дөмей дээрзин
Дөгереңер билир силер.
ӨПЕЙ ЫРЫ
Сагыш-сеткил хөлзедип кээр
Часкы шагның боду ышкаш,
Кавайында чассыг оглум
Каттырымзап көрүп чыдыр.
Өпей, өпей, чарашпайым,
Өндүр чолдуг эреспейим.
Имиртиң дээр сылдыстары
Ийи бисти магадап тур.
Ынак аваң эмиглерин
Ыржым дүне дүжээр боор сен.
Өпей, өпей, өпейлеңим -
Өлчей-кежиим хүнчүгежи.
Аткан даңның хаяазында
Ажыл-иштен ачаң келир.
Хүннүң чылыг херелдери
Хүрең арның чассыда бээр...
Өпей, өпей, өпей сарыым-
Өөрүшкүмнүң дээжизи.
Аваң, ачаң ынакшылын
Амыдырал-чуртталгазын
ШҮЛҮКЧУ ӨҢНҮҮМГЕ
Владимир Серен-оолга
Чаңгыс бениң кулуннары
Аъттарывыс семис турда,
Арта-сында бедик турбас,
Чара челзип орар бис бе?
Үе бисти манавазын
Кайывыс-даа эки билир.
Үерлээн хем таварышса,
Карбап, эштип үнгей-ле бис.
Чүгеннерниң суглуктары
Кыңгырады дагжап чорзун.
Чүректерниң согуглары
Кыйгы салчып, хей-аът кирзин.
Кашпалдарга чаңгыландыр
Каргыраавыс салып чоруул.
Сырын-салгын аайы-биле
Сыгыт-хөөмей үзүлбезин.
Ээр-дагыр оруктарга
Эзеңгилер сымырашсын
Эзерлерниң колуннарын
Ээккеш тыртып чораай-ла бис.
Чогаал «аъдын» мунган улус
Човаг-шылаг билбес болгай.
Аныякта кылдынмаан иш
Ашактарга кайын алзыр.
Чыраа-саяк «аъттар» мунгаш,
Чындыңнады челзип ора,
Чымыш сиңген чогаалдарга
Шынны шелип, чонга өргүүл!
1978
<<< мурнунда арынче
