 |
Василий Салчак, ТГШИ-ниң эртем архивиниң эргелекчизи
ЧҮГҮРҮК УГААН БОЛГАШ САЛЫМ-ЧАЯАН (Эң баштайгы Тываның улустуң чогаалчызы Сергей Бакизович Пюрбюнуң намдарынга хамаарыштыр) С.Б. Пюрбюнуң намдары, кол нургулайында, чүгле даштыкы им-демдектери-биле – ооң төрүтүнген чер-чурту, өөренип база ажылдап чораан черлеринге хамаарышкан – каш-ла барымдаалыг медээлер-биле биске билдингир болуп турар. Ооң ук-ызыгууру, аймак-төрели, чаш болгаш элээди чораан чылдары база, чөптүг эвес буруудаттырган ужун, хоругдал адаанга эрттирген үелериниң дугайында дыка эвээш билир бис. Ынчаарга, кандыг-ла бир поэтиктиг овур-хевирни ала-чайгаар күткүп кээп чораан ооң уян хөңнү кандыг-кандыг муңчулуушкуннарга, хөлзээшкиннерге бүргеткен, сагыш-сеткили саарзыкталып дойлуп чорааны – ооң ол иштики намдарының дугайында база-ла эки билбес бис. Бо бүгүнү үндезинниг барымдааларга даянып, четчелеп тодаргайлаарынга ам-даа эвээш эвес күш, негеттинери билдингир. Бо буянныг үүле-херекке бодунуң үлүг-хуузун киириштирери-биле бо чүүлдүң автору 1995 чылдан эгелээш «С.Б. Пюрбюнуң чогаадыкчы ажыл чорудулгазы болгаш салым-чолу» деп темалыг шинчилкл ажылын кылып чорудуп эгелээн. Үш чыл дургузунда, мооң мурнунда чонга чарлаттынмаан азы тодаргай билдинмес турган, чогаалчының намдарынга хамаарышкан элээн каш барымдаалыг бижиктерни чыып алыр аргалыг болдувус. Ол бижиктерни дараазында бөлүктерге чарып турар бис. I. Тыва Республиканың Төп Күрүне Архивинде кадагалаттынып турар №80 Херек (Дело №80) деп ады биле билдингир болу берген (бүгү материалдары орус дылда бижиттинген) документ бар. Дугаарлааш, көктеп каан 228 амалыг. Ооң иштинде: 1. Чээрби чүүл кыска медээлерлиг Бүрүткел бижик азы байысаакчылар долдурган анкета; 2. Ажылдап чораан черлериниң бергени характеристикалары: а) Башкылар билии бедидер институттуң директору Покровскийниң; б) Тыва ОблОНО-нуң эргелекчизи Сердобовтуң; в) ССРЭ-ниң (Совет) чогаалчылар Эвилелиниң Тыва салбырының харыысалгалыг секретары Сагаан-оолдуң белеткээш ат салганы документилер бар. 3. Күрүнениң албан черлериниң бижиктери: а) билдириишкиннер, дилег бижиктер; б) 1948 чылдың байысаалга протоколдары; в) 1954-1994 чч Агартылга азы Келдерел (Реабилитация) бижииниң документилери. II. Тываның Гуманитарлыг шинчилелдер Институдунуң (эрги ады ТДЛТЭШИ) Бижимел фондузунда кадагалаттынып чыдар документилерден: 1. С.Б. Пюрбюнуң 1963 чылда бижээн бот намдары; 2. Чагаалар: а) аңгы-аңгы редакциялардан, эш-өөрү, төрелдери болгаш ажы төлүнден С.Б. Пюрбюга кээп турган чагаалар; б) С.Б. Пюрбюнуң С.П. Щипачевка бижээн чагаазы (А.А. Пальмбахтың архивинден тывылган). III. Чоокта чаа чыгдынган материалдар: Н.Н. Өпештиң, Р.С. Санчааның – чогаалчының ачазы Адыг-Түлүш Бакыстай ирейниң аймак төрелиниң дугайында; А. Чамбалдың – шүлүкчүнүң төрээн чери Эъжим хемниң унунда чайлаг-күзег, кыштаг-чазаг хонаштары, мал одарлары, аңнап-меңнээр өзен-каъттары, тайга-сыннарының дугайында; А. Базыр-Тарааның – бичии Бүрбүнүң хуурак болуп өөренип чорааны Эъжим Ооруунуң хүрээзиниң база кады өөренип турганы эш-өөрүнүң, башкылап турган лама башкыларының дугайында; В. Оолактың – 1925 чылда Бүрбүнүң моол бижик өөренип алганы аалчының улузу: ооң честези болур Кыргыс Кыска-Чалаң оглу Чамзы-Мээрең угбазы Адыг-Түлүштерниң чагырыкчызы Сонам-Чалаң уруу Хандыжап - өгбелериниң дугайында; О.А. Толгар-оолдуң – Пюрбю-биле Ленинградка чаңгыс бөлүкке сургуулдап чорааны база аңаа кады өөренип турган эштериниң дугайында сактыышкыннары чугула медээлерни берип турар. Бо сактыышкыннар материалдары тус-тузунда аңгы-аңгы чүүлдер болуп үнүп кээр. Ынчан моон делгем болгаш тодаргай медээлерни чырыдар бис. Үстүнде демдеглеп ткрарывыс бижимел барымдаалыг документилерни номчукчуга тавйбырлаарын оралдажып көрээли. С. Пюрбюнуң бот намдарында кол-кол болуушкуннарны допчулап таныштырырга мындыг: «1913 ч. Улуг-Хем районнуң Эъжим сумузунга ядыы араттың өг-бүлезинге төрүттүнген мен… 1925 чылда…моолдап бижип база номчуп турар кылдыр өөренип апкан мен. Ол мээң амыдырал-чурталгамның эгезин изээн баштайгы базымым болган. Улаштыр өөренир дээш 1926 чылда Кызылга чедип келген мен. Аңаа бирги (тыва – В.С.) эге школага өөренип кирдим. 1928 чылда…мени Ленинградче өөредип чоруткан… 1932 чылда чайгы дыштанылга үезинде Тываже чанып келдим. Ынчан мени Тыва Арат Республиканың Культура чаа тургустунган Өөредилге-методиктиг килдизин эргелекчилеп ажылдаары-биле арттып каан. Ол-ла үеде башкы техникумунга база төрээн дыл башкызы болуп ажылдап турдум… Мээң бир дугаар «Акымга» деп шүлүүм 1934ч. «Реванэ шыны» солунга парлаттынган… 1937 чылда мени Москваже өөредип чорудупкан… 1938 ч. Тывага чедип келгеш Тувгизке (ном үндүрер чер – В.С.) очулдурукчулап кирип алдым… 1939 ч. ТАРН ТК-ның аппарадынче очулдурукчу болуп шилчээн мен… ТАР-ның Сайыттар Чөвүлелиниң чанынга тургустунган Уран чүүл Комитединиң секрктарынга 1940 чылда, 1941 ч. даргазынга томуйлаттырган мен… 1948 чылдан 1957 чылга чедир профессионал чогаал ажылы кылып чораан мен… 1957-1960 чч Тываның Улусчу чогаадылга Бажыңының директору болуп ажылдап турдум…». (ТДЛТЭШИ-ниң Б. ф. 319, ар. 1-5). Чогаалчыга 1963 чылда «Тыва АССР-ниң уран чүүлүнүң болгаш литературазының алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг атты тыпсырының мурнунда ук Бот намдарын Пюрбю СЭКП Тыва Обкомунуң даалгазы-биле бижээн. Ол удуртулганың салдары-биле намдарының чамдык черлерин шала чымчадыр таарыштырар ужурга таварышкан. «…1948 чылдан 1957 чылга чедир ПРОФЕССИОНАЛ чогаал ажылы кылып чораан мен…». А херек кырында 1948-1954 чч, алды чыл ажыг үени хоругдалга эртирген. Ооң дугайында дараазында документилер-биле таныжып тургаш база көре бээр бис. Тыва Республиканың Төп Күрүне архивинде С. Пюрбюнуң Чүгле допчу намдарынга хамааржыр эргежок чугула болгу дег, барымдааларны оон өске-даа документилер-биле дүүштүрүп, шүүштүрүп көөрүн оралдажыр-дыр бис. Кандыг барымдааларыл ол? Бирги барымдаа: С.Б. ПЮРБЮНУҢ АВАЗЫ КЫМЫЛ? Чоокку үелерге чедир-ле С.Б. Пюрбюнуң чырык черге чаяап төрүп каан буянныг иениң ады безин билдинмес турган. Үстүнде демдеглээнивис Бүрүткел бижик азы анкетаның 14-кү чүүлү-биле таныжып көрээлиңер: «Ачазы Бакыс Түлүш, 1939 чылда өлген; авазы Соктай Түлүш, 1919 чылда өлген; ажы-төлү (С.Б. Пюрбюнуң – В.С.) уруу Лилия 14 харлыг, оглу Виктор 9 харлыг – Абакан хоорайда авазының азыралында; дуңмазы: Саглы Михаил (ужуру болза Адыг-Түлүш Сагды) Кызыл хоорайда «Шын» солуннуң редакциязында ажылдап турар…» ТР ТКА ф. 734, о.1, д. 655. «…Авазы Соктай Түлүш, 1919 чылда өлген…». Бо медээниң мурнуку кезээнден чогаалчының авазының адын билип алдывыс. Ооң ийиги кезээ, 1963 чылда бижиттинген «Бот намдарында» «…Кажан мен тос харлап турумда, авм чок апарган, а ачам ажыл дилеп чорупкан, ол үеде үш харлыг дуңмам-биле аалдар аразынга аргастаныр ужурунга таварышкан турган бис…» деп бижээн ужун мында чөрүшкектиг чүүл үнүп келген. А 1948 чылда Май 21-де Байысаалга протоколунда кыска мкдээ «…Сагды Михаил Бакизович 1919 чылда төрүттүнген…» болуп турар. Бо үш барымдааларны шүүштүрүп көргеш дараазында түңнелди кылдываыс. С.Б. Пюрбюнуң авазының ады Түлүш Соктай. 1922 чылда Бүрбү - тос харлыг, Сагды – үш харлыг турда авазы чок апарган. Ийиги барымдаа: ПЮРБЮНУҢ ТӨРҮТТҮНГЕН ЧЕРИ КАРА-СУГ БЕ АЗЫ ҮРБҮН БЕ? Тускай бүзүренчиг барымдаалары чедишпес фактылар база хөй таваржып турар. Чижээ: «Пюрбю Сергей Бакизович… Тыва АССР-ниң Улуг-Хем районунуң Үрбүн с - ? (суму азы суур дээни ол боор – В.С.) төрүттүнген…» (Писатели Тувы, Кызыл, 1983, а. 26); «…Тыва АССР-ниң Улуг-Хем районунуң Кара-Суг суурунга төрүттүнген…» (Н.Н. Тобуроков. Сибирью рожденные. Якутск. 1992, а. 45.) «…1913 чылдың сентябрь 7-де Тыва Арат Республиканың Улуг-Хем кожуунунуң Эжим сумузунга төрүттүнген…» (РСФСР-ниң Компартиязының Тыва Рескомунуң төлевилели. 1991). Бир эвес 1913 чылдың үезинге чоокшулаштыр, чогаалчының төрүттүнген черинден бээр айтыр дизе Пюрбюнуң төрелдериниң 1995 чылда сүмелээни мындыг: «Адыг-Түлүш Бакыстай оглу Бюрбю 1913 чылда күстүң башкы айының чеди чаазында Таңды Тывазының Бээзи кожуунунуң Эъжим сумузунга төрүттүнген…» (Н.Н. Өпештиң сактыышкыннары. 1995ч) Оон-даа тодаргайлаар болза – Эъжим Оорунуң хүрээзиниң турган чериниң үстүнде, хемниң хүн үнер талазынга Одуруг-Аксы деп черден эң-не баштайгы Тываның Улустуң Чогаалчызы – Сергей Бакизович Пюрбюнуң намдар төөгүзү эгелээр. Үшкү барымдаа: ПЮРБЮ ЛЕНИНГРАДКА КАНДЫГ-КАНДЫГ ӨӨРЕДИЛГЕ ЧЕРЛЕРИНГК СУРГУУЛДАП ЧОРААНЫЛ? «…Сергей Бакизович Пюрбю… ТАРН кежигүүнү, дээди эртемниг, Ленинградтың Герцен аттыг педагогика институдун дооскан…» ТР КТА, ф. 2, 036, д. 6, а. 39. Бо болза Республиканың партия организациязының хыналда комиссиязының президиум биле Компартияның Реском бюрозунуң каттышкан хуралының 1991 ч., июнь 25-те № 11 протоколундан ушта бижилге-дир. С.Б. Пюрбюну Ленинградтың Герцен аттыг пкдагогика институдунга өөренип турган азы ол институтту дооскан деп демдеглел турар мындыг хевирлиг медээлер библиографтыг айтыкчыларга болгаш өөредилге номнарынга-даа бо-ла таваржып турар. Ынчаарга С.Б. Пюрбюнуң Ленинградка чаңгыс бөлүкке кады өөренип чорааны эжи О.А. Толгар-оолдуң сактыышкыннары-биле таныштырып көрээли: «1928 чылда Ленинградче…мен – Толгар-оол, Пюрбю, Лопсан-Кенден суглар чаңгыс чылда кады өөренип чорупкан бис… 1926-1934 чылдарда Ленинградка өөренип турган улустарның даңзызын 1990 чылда кылган улус бис. 1928 чылда өөренип кирген улус кымнар эвес көрүптээли: 1. Лопсан-Кенден – дооскан, 2. Чиктол - өлген (Ленинградка), 3. Кайлың – дооскан. Эрзинниң Бай-Даг чурттуг кижи. Ленинградтан чедип келгеш Кызылга башкылап ажылдап чорааш, өкпе аарааш чок болду. 4. Толгар-оол – дооскан, 5. Кыштагбан – дооскан. Тожу оглу чүве… 6. Сержикей - өлген. (Ленинградка…) 7. Пюрбю – доокан деп каан-дыр. Чогум дооспаан кижи болгай. 1932 чылда чайын дыштанып чедип келген бис. Харын-даа практикалап келген боор бис. Дедир Ленинградче чаа сургуулдар эдертип алгаш Лопсаң-Кенден биле мен чоруптувус. Бир кезек өөрүвүс: Тарма, Алдын-Херел, Пюрбю суглар Тывага ажылдап артып калдылар. Бисти база «кадрлар чедишпес-дир, ажылдап артып каап көрүңерем» деп дилеп турду. Улаштыр өөренип алгаш кээр-дир дээш, ынашпаан бис… …Пюрбюнуң 1963 чылда бижээни бот намдарында ооң Ленинградка өөренип турганының дугайында кезээнде тодаргай эвес…чүүлдер бар-дыр. Бирээде, 1928 чылда өөренип турган черивисти рабфак дивес турган. «Соңгу-Чүк чоннарының Институдунуң Соңгу-Чүк факультеди» азы «Северный факультет Института народов Севера» дээр чүве. Ийиде, дараазында 1930 чылда Ленинградтың Еникудзе аттыг Чөөн-Чүк институдунуң чанынга «Советтиг Чөөн-Чүктүң биче буурай улустарының курстары» деп өөредилге чериниң (Курсы нацменьшинств Советского Востока при Ленинградском Восточном институте им. Еникудзе) педагогика салбырынга кирген турдувус. Ол Еникудзе аттыг институттуң оран-савазынга өөренип турган дээрден башка, чогум-на ооң сургуулдары эвес бис. Ол өөренип турганывыс курстарывысты 1931 чылда Ленинградтың Герцен аттыг педагогика институудунуң оран-савазынче көжүрген. Ол институттуң оран-савазынга чүгле кичээлдеп турган дээрден башка база-ла ооң сургуулдары эвес турган бмс. Ынчан Ленинградка өөренип чораан черлеривис дугайында тодаргай чугаалаар чүве болза мындыг-ла-дыр. Ону чүнүң-биле бадыткаар силер дээр болза үстүнде чугаалаанывыс Советтиг Чөөн-Чүктүң биче буурай улустарының курстары деп өөредилге чериниң педагогика салбырын дооскан деп херечилээр документимни көргүзер мен…». Ленинградка тывысканы 1960/327 дугаарлыг херечилел (Свидетельство) документини О.А. Толгар-оол көргүскен. Ооң хоолгазы амгы Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң бижимел фондузунда кадагалаттынып турар. Моон алгаш көөрге С.Б. Пюрбю 1928-1930 чылдарда Ленинградка Соңгу-Чүк чоннарының институдунуң Соңгу-Чүк факультединге (дараазында өөредилге черинге белеткел курстар хевирлиг) өөренип турган. 1930-1932 чылдарда “Советтиг Чөөн-Чүктүң биче-буураң улустарының курстары” деп өөредилге чериниң педагогика салбырынга өөренип чораан. 1932 чылда чайын дыштанып чедип келгеш, Тывага ажылдап артып калганы биле ук өөредилге черин дооспаан болуп турар-дыр. Мону мынчаар кызып-кызып тодаратканының ажыы чүү чүвел деп айтырыг тургустунуп келир чадавас. Ындыг таварылгада аңаа мындыг харыыны бериксээн бис. С.Б. Пюрбю, кандиг-бир өөредилге черин доосканының дугайында холунга диплом тутпаан-даа болза – ол бодунуң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының чайынналчак чедиишкиннери-биле тыва чоннуң угаан-медерел болгаш сагыш-сеткил культуразының хөгжүлдезинге улам ыңай ханылап, делгемчип сайзыраарынга кызыгаар чок буянныг улуг үүлени бүдүрүп, балалбас исти арттырып каан. Шүлүкчүнүң бойдустан чаяаттынган тура-соруккур мөзү-бүдүжү, уян чүрээнден ужукталып сырынналган сагыш-сеткили ооң чүгүрүк угааны-биле хөөннежип демнешкеш, соонда барып, тыва чечен чогаалдың узун оруунуң изекчилериниң бирээзи, тыва чогаал шинчилээр эртемниң үндезилекчизи, эң-не баштайгы Тываның Улустуң чогаалчызы болу бээринге дыка улуг салдарлыг болган. Ындыг салым-чаяан дыка ховар таваржыр чүүл болур-дур. Дөрткү барымдаа: ПЮРБЮ ЧҮГЕ ӨӨРЕДИЛГЕЗИН ДООСПААНЫЛ? Баштайгы өөнүң ээзи Олина Ираида Гордеевнадан ажы-төлү (кадыг-берге 1948 чылда) уруу Лилиязы – 14, оглу Виктор 9 харлыг турганын үстүнде демдеглээн бис. Бо сан чурагайлардан оон ыңай чүнү үндүрүп, чүнү билип ап болур бис? Лилия – 1933 азы 1934 чылда төөрүттүнген, а Виктор – 1938 азы 1939 чылда төрүттүнген болуп турар-дыр. Ынчаарга Пюрбю Ленинградка Советтиг Чөөн-Чүктүң биче буурай улустарын өөредип турган курстарының башкылал салбырының 2-ги курзун 1932 чылда доозупкаш, чайын төрээн Тывазынга дыштанып чедип келген. Ол-ла олчаан күзүн өөредилгезин уламчылап чорбайын барган чылдагааннарының бирээзи Пюрбюлерниң аныяк өг-бүлези дун төлүн манап турган. 1937-1938 чылдарда Пюрбю дээди эртем чедип алыр сорулгалыг Москвага белеткел курстарынга өөренип турган. 1938 чылдың чайынында дыштанып келгеш күзүн база-ла өөредилгезин уламчылап чорбайын барган болуп турар. Ооң ол чылдагаанын оглунуң төрүттүнген үези-биле база холбап болгу дег. Өг-бүлениң даяңгыыжы ада кижиниң харыысалгазы күштүг болуп, эртем-билигни элээн-хандыр шиңгээдип алыксаан күзелин-даа чая база бергени ол деп бодаар мен. Бешки барымдаа: 1944-1948 ЧЫЛДАРДА ПЮРБЮ КАЯА, ЧҮНҮ КЫЛЫП ТУРГАНЫЛ? С.Б. Пюрбю 1944-1948 чылдарда каяа, чүнү кылып ажылдап чорааны бо хүннерге чедир тодаргай билдинмейн турган. Чыгдынган материалдарда Пюрбюнүң өчүүнден алгаш көөрге, бо дөрт чылдың тодараттынганы мындыг: “…1944-1945 чылдарда Шагаан-Арыгның тыва школазының директорунга, 11945-1946 чылдарда Москва хоорайга РСФСР-ниң Чырыдыышкын ямызынга Тыва школаларның өөредилге номнарын редакторлап ажылдап турган мен.1946 чылдың февралбга чедир Кызыл хоорайга башкылар билии бедидер институтка төрээн дыл талазы-биле методист болуп ажылдап турган мен. 1947 чылдың февральда ОблОНО-га бактаап турган номнар үндүрер авторлар бригадазынче мени шилчиткен. Ол-ла чылын апрельде Тыва школаларның өөредилге номнарын редакторлаары-биле Москваже сургакчылап чорупкан турган мен. Аңаа 1948 чылдың апрельге чедир ажылдааш, ооң соонда Кызылче ээп келгеним бо…”. Алдыгы барымдаа: ПЮРБЮНУҢ ТУТТУРУП ХОРУГДАТКАН БОЛГАШ ХОСТАЛЫП ҮНГЕНИНИҢ ДУГАЙЫНДА КАНДЫГ МЕДЭЭЛЕР БАРЫЛ? Туттуруп хоругдаткан хүнүнге хамаарышкан айтырыга харыыны 1995 февраль 27-де РФ ФКА ТР-де Эргелелиниң ТДЛТЭШИ-же чоруткан Харыы бижиинден билдингени “…1948 чылдың апрель 16-да бажыңнаткан” болуп турар. Ол медээге улаштыр О. Бузыкаеваның 1996 чылда “Тувинская правда” солунга №80 Херектиң дугайында бижээни чүүлүнде “…Тыва автономнуг область судунуң 1948 чылдың июль14-те шиитпири-биле РСФСР-ниң Кеземче Дүрүмүнүң 58-10 чүүлүнүң 1-ги кезээ – Совет эрге чагырганы дүжүр октаарын кыйгырган суртаал ажылы чоргузуп турганы дээш; 59-7 чүүлүнүң 1-ги кезээ – националдар аразында өш-өжээнни өөскүдүп турганы дээш; база 182 чүүлүнүң 1-ги кезээ – чогуур ужурлуг чөпшээрели чок оттуг чепсек эдилеп чорааны дээш бурудатыргаш С.Б. Пюрбю…10 чылда хосталгазын казыдып шиитирген…”. А хосталып үнүп келгениниң дугайында медээни Сергей Бакизовичиниң Степан Петрович Щипачевка 1954 чылдың ноябрь11-де бижээн чагаазындан көстүп келген: “…Мээң хуусаа бетинде хосталып келгеним база бо хосталгада турарым, бо хүн таптыг-ла бир ай болуп тур…”. Хоругдалга турган үелеринде кайда, кандыг лагерьлерге ажылдап чораанының дугайында барымдаалыг документилер амдыызында тывылбаан. Бо айтырыг ам-даа ажык артып турар. “…Чоннуң дайзыны дирткеш шиитирип чораан Сергең Бакизович Пюрбюну, кем-херек үүлгедиишкиннериниң бадыткалдыг барымдаалары чок болган ужун, буруузу чок деп долузу-биле агарткан доктаалды Россия Федерациязының Дээди Судунуң Президиуму чүгле 1994 чылдың декабрь 21-де хүлээп алган…” (О. Бузыкаева. Тувинская правда, 1996, февраль 13). Ынчаарга, бо кыска медээлерден чогум черле чүү дээш азы чүнүң ужун “Чоннуң дайзыны” болу бергени ол дээрзин билип алыры берге. Ол чылдарда-даа, ооң мурнунда база соонда-даа Тывага, Россияга, ССРЭ-ге болуп турган репрессияларның чылдагааннарын, оларның уржуктарын ханы сайгарып өөренип билип албаанывыста ындыг нарын айтырыгга долу харыы берип, түңнел үндүрери амдыызында болдунмас болган ужун айтырыг база-ла ажык. Ынчангаш С.Б. Пюрбюнуң намдарындан чүгле каш-ла чижекти алгаш документалдыг барымдааларны киирип сайгарарын оралдаштывыс. Ооң иштинде элээн хөй будалчак фактыларны ылаптап шынзыдарын кызыткан бис. Бо ажылды амдыызында эге чадазында турар деп болур. Бистиң сорулгавыс – моон-даа ыңай чогаалчының намдарынга болгаш чогаадыкчы ажыл чорудулгазынга хамаарышкан материалдарны уламчылап чыыры, шинчилээри болуп турар. Ынчангаш номчукчулардан, сонуургалдыг кижилерден шыдаар-ла шаа-биле биске дузалаарын, медээлерни, документилерни, чагааларны, чуруктарны; сактыышкыннарын бистиң институттуң Бижимел фондузунга дужаарын дилээр-дир бис. |
|
|
|