М. Доржу – арыг сеткилдиң шүлүкчүзү Шылгараңгай тыва шүлүкчү М.Б. Доржунуң (1939–1993) салым-хуузун эки билирлер ооң чогаалдарының номчукчуга четкен оруу шаптараазыннарлыг болганын база-ла идеологтуг кызагдалдың багай салдарының, чогаал ажылының иштики нарын чорудулгазын, онзагай дүрүмнерин, бот-тускайлаң амыдыраарын билбес, эреңгейлеп көөр кижилерниң олче үезинде ээ көрбээниниң уржуктары-биле тайылбырлап турар. Чогум-на ооң түңнелинде А.М. Горький аттыг Москваның литература институдунуң баштайгы тыва доозукчузу М. Доржунуң «Сында одаглар» (1965) деп бирги ному болгаш эртем-билиг-биле чепсегленгеш, төрээн Тывазынга ээп келгеш, удаа-дараа үндүрүп алган ийи ному: «Ынакшыл» (1968), «Хөрлээ» (1972) оларның уланчызы болур дараазында ному «Суг-чинчилерни» чүгле 1992 чылда үндүртүп алыр аргалыг болган. «Хөрлээ» үнген соонда ол үениң идеологтуг удуртулгазы М. Доржунуң чогаалдарын ном кылдыр парлаарын ажыы-биле хоруп турганының уржуу ол-дур. 2009 чылда, чогаалчының 70 харлаан юбилейин уткуштур, ооң улуг оглу Назым Доржу биле Тываның ном үндүрер чери ийи долу шүлүк чыындызын үндүрүп, ооң чогаадыкчы өнчүзүн бүдүн-бүрүнү-биле тыва чонга бараалгаткан. Монгуш Доржу бодунуң үезинде российжи шүлүкчүлер – Владимир Соколов, Николай Рубцов (Москвага Литература институдунга кады өөренип, чоок харылзажып турган эжи), Алексей Прасолов, Анатолий Передреев, Анатолий Жигулин, Олег Чухонцев болгаш өскелерни-даа хамаарыштырып турган «оожум лирика» («тихая лирика») деп адаттырган угланыышкынга хамаарылгалыын ам эскерип болур. Чурттуң, чоннуң салым-чолунче, кижиниң сагыш-сеткил амыдыралынче хандыр көөрү, ооң иштики ужур-утказын болгаш үнезин уран сөске чуруп бижиири, улуг, ыыткыр медеглелдер, кыйгырыглар кылбазы, овур-хевирлериниң, чурумалдыг аргаларының хөлүн эрттир «көскүлең, уштулаңнааш» эвези… дээн ышкаш «оожум лириканың» ылгавырлыг демдектери М. Доржунуң чогаалдарында национал тыва аян-хөөннүг илереп кээп турары көскү. Н. Рубцовтуң эң билдингир шүлүктериниң бирээзи «Ыржым топтуг төрээн черим» («Тихая моя Родина») деп аттыг. Ооң баштайгы болгаш сөөлгү дөрт одуруглары мындыг: Ыржым топтуг төрээн черим, Айлаң-куштар, хемнер, талдар. Ырак чашкы чылдарымда Авам мында ажааттынган. * * * Бажың, булут бүгүдези, Барып ушкалак чаңнык-биле Хайлыгыже дендии тудуш Харылзаалыым билип тур мен. (Очул. Н. Куулар) Таптыг бодап көөр болза, Н. Рубцовтуң көңгүс дыңзыдыр чугааланмаан, каастап чараштаваан-даа болза, сеткилден үнген, кижини бүрүнү-биле бүргей ап доюлдуруптар сарынныг минниишкинниг одуруглары М. Доржунуң даштындан көөрге, бөдүүн ышкаш, ынчалза-даа салым-чолдуң бедик айбызы-биле бижээн одуругларынга шынап-ла дөмей. Маңаа дараазында элегияны чижек кылдыр киирип, кижиниң иштики делегейин, кажыыдалдың арыг чырыын илередирде, авторнуң кайы хире сөске камныын, чиге-тода овур-хевирлер ажыглап билирин, номчукчуну шүлүүнүң кавызынче чайгаар киир тыртып кээр уран шидилиин эскерер болза, ооң чогаал делегейинче бир дүлгүүрнү тып ап болур. ХОВУГА БОДАЛ (Элегия) Амылыглар аразындан ' Авам, ачам тыппайн баргаш, Хөмээ сиген холуй үнген Хөөрге бир хүн барып чордум.
Кудургайны куду ушкаш, Кударалым үлешкензиг, Кара кускун эде бээрге, Ханныг баарым ажыш диген.
«Муңгарава, бодан» дээнзиг, Булут менден чайлай көшкен. Саргыл хүннүң боду безин Сагыш човап болушканзыг.
Энерелдиг авам, ачам Эгүүр шагда дирилбес бол, Хову черде хөөрнү бодум Хойлап алгаш чораай мен де. М. Доржунуң 2009 чылда үнген «Өшпес-кезек – оттуг чечек» деп шилиттинген шүлүктер номунга бижээн «Монгуш Доржунуң хуулгаазын ортулуу» деп аттыг эге сөстүң автору Э.Б. Мижиттиң дараазында үнелелин маңаа киирери черле артык эвес боор: «Кижи чүрээн хензиг чүве Бүргедиптер дүлгээзинниг. Кижи караан хензиг чүве Бүлдейтиптер сорунзалыг…” Бистиң, хүн эрткен тудум дошкуурап, кижилерниң сеткил-сагыжы кадыырап бар-ла чыдар амгы үевисте Тываның улуг шүлүкчүзү Монгуш Доржунуң бо одуругларынга дүүштүр бодап, ынчаар бодун алдынып амыдырап чоруур улус хөй бе? “Ынчан мырыңай бичии мен. Ынакшылды билбес мен…” Бо одуруглардан эгелээн «Чойганмаа» деп балладазын Тывага билбес кижи барык турбаанын, ынчан бодум бичии чораан-даа болзумза, дыка эки сактыр мен. «Чойганмааның» бирги кезээ 1968 чылда чогаалчының «Ынакшыл» деп номунга үнген дораан тыва лириктиг поэзияның дээре дээн чогаалдарының санынче кире берген. Ук балладада лириктиг маадырның Чойганмаа деп кыска хамаарыштыр тыптып кел чыдар сагыш-сеткилиниң дугайында чаңгыс-даа сөс чок, чүгле солун болгаш чаптанчыг төөгү. Ынчалза-даа шүлүктүң сөөлгү «Чүрээм күжүр чаш-ла хевээр» дээн дың чаңгыс одуруу номчукчунуң сеткил-чүрээниң бир-ле тускай хөөннүг хылынга дээй каапкаш, бүгү шүлүкче бир янзылыг көөр кылдыр негей бээр. Ынакшыл бар деп албадавайн-даа турар, чок деп удурланмайн-даа турар. Монгуш Доржунуң поэзиязының өскелерден ылгалып турар эң-не кол онзагай шынарларының бирээзи – дорт улдаан чаңгыс-даа сөс ажыглавайн, шак мындыг чуга болгаш камныг аргалар-биле кижи сеткилиниң ханы чажыт бодал-сагыжын оттуруптары. Кандыг-ла бир улуг салым-чаяанныг хөгжүмчүнүң кара чаңгыс хылга чаңгыс катап билдирер-билдирбес кылдыр дээй каапкаш, улустуң бүгү-ле сеткил-хөңнүн серт кылдыр оттура кааптары дег… «… Эпчоксунма, эргим уруг, Эжииң кайын соктай бээр мен» («Танцы соонда») «Сунуп берген холуң чылыы Судалымда кыппышаан чор» («Челген аъттар дуюглары…») «Сактырымга, дүүн чаа-ла Чаъжың суйбап чораанзыг мен» («Сеңээ») Бүгү-ле чүвени дорт адап, эгенмейн чанагаштааш, ыят чокка көргүзүп бижип турар апарган амгы үеде кижиниң чырык сагыш-сеткилин үстүнде одуругларда ышкаш шак ынчаар арыг, чараш, камныг кылдыр илередип бижип чоруур чогаалчылар хөй бе? А ол дээрге бедик шүлүкчү (поэтиктиг) культураның эң кол демдээ болгай. Шынап-ла, А.М. Горький аттыг литература институдунуң баштайгы тыва доозукчузу Монгуш Баянович Доржунуң чогаалдарындан бистиң чамдык чогаалчыларывыска бо-ла таваржы бергилээри төнмес-батпас ыы-сыы-даа, хоозун каткы-хөг-даа, ааска боду-ла эптиг дүжер алгал-мактал-даа, диңмирээшкин дег даңгырактар-даа, чалчыктар чугаазы дег чеме-хала-даа, хаваа дүгдүне берген өөредиг-сургаал-даа, анаа-ла чараштаан сөстер дизии-даа тыппас бис… Кижи сеткили хээрек дээрзин бүгү бодунуң бүдүжү-биле хандыр билип чораан шүлүкчүнүң чогаалдары база ындыг – кижилерге болгаш сөске камныг, өртемчейге, бойдуска, төрээн черинге, улус-чонга, амыдыралга болгаш чырык чараш чүүлдерге ынакшылдыг, эргелелдиг көрүштүг. Ооң кайы-хамаанчок сөстер чашканнавас, сеткил-сагышка суйбай аарак дээп турар ышкаш сагындырар поэзиязын хензиг-даа боралгак чок өттүр көстүп турар дамырак сугга дөмейлеп болур. Ооң бөдүүнү алыс дөзүнде нарын болгаш бедик шынарлыг, ооң хээрек чуга одуруглары кандыг-даа ыыткыр кыйгырыг, сургаашкын, карак чылчырыктаар чайырлыг чараштаашкын чокка, кижилерниң чүректеринге ол бүгүден дүрген болгаш чазыг чок дээптер шынарлыг. Шак ынчаар бижиирде, кижиге дыка бедик иштики культура херек. Бодунуң бүдүжүнден ужукталып үнген эстетиказынга ол бүгү назынында шынчы болуп арткаш, поэзия делегейинге бодунуң онзагай бойдустуг, аяс болгаш энерелдиг дээрлиг, чылыг чымчак сеткил долган ортулуун бодарадып чаяап каан. Ол ортулукта ынакшылдың оттуг чечектери саглаңайнып, чырык сеткилдиң өшпес кезээ үе-шагның хат-шуурганынга, хар-чаъзынга аштырбайн, чырыын болгаш чылыын өргүп, хып чыдар». Үнелелдиң бо шынныг, ылаптыг мөгейиг сиңген сөстерин бадыткап болгу дег шүлүктер М. Доржунуң номнарында, ооң иштинде «Суг чинчилерде», дыка хөй. Оларның аразындан чүгле ынакшыл лириказынга хамаарышканнарын каксы-даа болза сайгарып көрээлиңер. Ынакшылдың янзы-бүрү илерээшкиннерин дөгерезин сайгарбайн, эр, кыс кижилер аразында харылзаа дамчыштыр илерээринге доктаап аалыңар. Ынакшыл лириказы шүлүкчүнү езулуг шылгаар. Чеже хөй «ынакшыл» шүлүктерин номчуурга, кижини хаара тудуп шыдаар харык-шинээ чок болганындан, изиг-даа эвес, соок-даа эвес, чылбай суксун ишкен дег, номчукчунуң сеткил ханмайн артып калыр. Ынчаарга М. Доржу кижиниң ыдык, чараш дээди сеткили ынакшылдың көвей янзы аян-хөөннерин, амыдыралга кижини деткип, сорук киирип азы будап, сузун базып кааптарын чедимчелиг көргүзүп, сеткилдерниң чажыт хылдарынга аяар деггеш, харыызынга оларның оттуп кээп, аялгага улажып, ойнай бээрин чедип ап шыдаан. Ооң ол аялгазы шала муңгак-даа болза, аяс чырык, хунук-даа болза, амыдыралды бадыткаптар күштүг. 1957 чылда он сес харлыг шүлүкчү дараазында шүлүктү бижээн.
* * * Каттырымзаан шырайыңче Чүс-даа катап топтап көргеш, Карактарым эрикпес-тир. Чүге ындыын эскерип көр.
Частып үнген анай-хаак дег Чалыы шаамның эгезинде Чүгле сен дээш оду кыпкан Чүрээмни кым чагыра аар.
Адып келген часкы даң дег, Аныяк-чаш ынакшылым Аян ырын кады ырлаар Амырагым болур сен бе? Шүлүктүң сөстери бөдүүн, чурумалдыг аргаларында нарын чүү-даа чок, чалыы шагны частып келген анай-хаакка, аныяк-чаш ынакшылды часкы даңга деңнээнин чаңчылчаан деп болур, ынчалза-даа баштайгы ынакшылдың кайы хире күштүг сарыны номчукчу кижини бүргей ап кээр-дир? Ону чедип аары – илередири берге чажытты тыпканы-биле дөмей, салым-чаяанның онзагай шынары ында сиңген болур. М. Доржу ол чажытты билир дээрзи ооң ындыг янзылыг шүлүктерин номчуптарга, илдең апаар. М. Доржунуң чогаалдарындан улустуң ыяап-ла дыңнаан болур чогаалы – «Чойганмаа» деп үш кезектиг баллада (бистиң бодаарывыс-биле, бо чогаалдың жанрын шүлүглелге чоок деп болур). Ооң сюжедин лириктиг маадырның чажында кады ойнап өскени Чойганмаа деп кыс-биле үзүктелчек харылзаазы, аныяк назынында элээн каш ужуралы тургузуп турар. Мында ынакшыл бир янзы, Э. Мижиттиң демдеглээни дег, «камныг» илереттинген. «Холбажыг чок, ажыы-биле холуксаа чок найырал» деп айыткан-даа болза, чашкы шаанда оттуп келген сеткилди чылдар өттүр камнап, шыгжап чоруур эр, кыс ийи маадырның амыдырал-чуртталгазы аңгы черлерде, өске кижилер-биле эртип турза-даа, ынакшыл дээрге боду бүткен дээди эртине сеткил дээрзин, ооң кажан-бир шагда өөскүп кыпкаш, өшпейн чоруур одунга кезээде, бүгү назынында чыннып, хензиг када ужуралда безин бот-боттарын дараазындагы хөй чылдар өттүр чылытчы кааптарын элдээрти аарак көргүскени-биле «Чойганмаа» үнелиг болгаш эргим. Үе эрткен тудум, кандыг-даа кижиниң ынакшыл дугайында билиишкини делгемчий бээр. М. Доржунуң шүлүк чогаалында база ынакшылды чуруп көргүскени чаңгыс аай эвезин эскерип болур. Арыг, шынчы ынакшылга таваржып, ооң кежиин четтиргенинден аңгыда, шүлүктерниң лириктиг маадыры чуртталгада хөйнү көрүп эрткени, ынакшылдың хөй янзылары ооң сеткилинге янзы-бүрү изин арттырганы дараазында шүлүктерден илдең. ХАРЫЫ Тайып ушкан үемде сен: «Таптыын!»– дээштиң, чоруй бардың... Кагган-дыр деп билип кааштың, Караам чажы сыстып келген… Биеэги бүзүрээчел кенен хөөн чиде бергени көскү. Шүлүктүң төнчүзү муңгаранчыг ынакшылдың оода-ла мындыг янзылыг хуулуушкунунга идегеп кордаар. Ындыг-ла-дыр. Кагган-дыр сен. Ынакшылым чалгыны эвес, Кударалым ырлары бооп, Хуула бээриң ол-ла чоор бе? Чарлыышкын. Аайлашпаан салым-чолдар. Бо темага та чеже шүлүк бижиттинген чүве. Ынчаарга бо сес одуруг шүлүкте ышкаш, ону чырык муңгарал хөөнүнге бедик үлегер кылдыр бижипкени кончуг ховар. * * * Хары кижи куспаандыва Карак ажыт кирзиңзе-даа, Кара чаъжың сыртаныпкаш, Кады удуп чоргулаан мен.
Чүрээм күжүр соп-ла чорза, Чүге ону уттур деп мен. Көвей чылдар улай кыпкан Хөрлээ белен өшпес болгай. А «Херээженге ынак чордум» деп шүлүк ынакшылдың халаптыг талалары база барын угаадыптар. Чүгле төнчүзүнде катаптаан «Херээженге ынак чордум, кедергей-ле ынак чордум» деп сөстер ынакшылдың дээди шынын бадыткаан ышкаш, сөөлгү шакта безин ынак кижиниң даңгыраглай бээри сөстер ышкаш дыңналып кээр. ХЕРЭЭЖЕНГЕ ЫНАК ЧОРДУМ Эзиминге элик ышкаш, Ээреминге балык ышкаш, Херээженге ынак чордум, Кедергей-ле ынак чордум.
Эзим черге өрт үнген, Элик күжүр дезе берген. Ээремни шүүреп каапкан, Эргим балык көзүлбестээн.
Чүгле мону бодап келгеш, Чүрээм саргып, ыстап үнер... Херээженге ынак чордум, Кедергей-ле ынак чордум. «Куспактар» деп шүлүкте езулуг ынакшылды кыска үениң анаа-ла таалалы-биле солууру болдунмас деп бодал илереттинген. КУСПАКТАР Сарыыл чок деп сени бактаар хөңнүм чок бол, Сагыжымны карартып кээр чаңгыс чүүл бар – Чеже кижи өөрүшкүлүг чылыг куспаа Сеңээ чаглак болуп чоржук, сактып көрем.
Демгилериң ында-хаая душчуп кээрге, Дезиг бе дег, ойлап чоруур чадавас сен. Чаның-биле кайы-бири эрте бээрге, Сагыжы бак аза дээниң база магат.
Көвей чылдар «сүүзүннүг» эрткен-даа бол, Хөөкүй бодуң чааскаанзырап чурттап чор сен. Куу туман аразында шаараңнашкан Куспактар-ла сени дилеп чорлар боор оң... Бодап кээрге безин чииренчиг ол куспактардан артар чүве – хоозураан сеткил, чааскаанзырал, эки сактыышкыннар чогу. Бадыткал чок даңгырактың алыс ужу коргунчуун дараазында одуруглар көргүзер. * * * Тының бээр бооп аазап, чаннып пат-ла болдуң… Дыттар харын сени дыңнааш, кээргээннер боор. Чораан ояар хая көрбейн баарың ол бе? Чочагайлар саргыл-хоор бооп хуула берди. Тының бээр дээн хоозун-меге сөстериңни Дыттар билир. Байырлыг че, дириг аза! Ынакшылга хүннээшкин, бот-боттарын билишпези, өскелерниң өштүг үүлгедиглери дээш чүү турбас боор. Ол дугайында болгаш чүгле ол дугайында эвес бижиттинген бир чараш шүлүк бо. * * * Ховар дирткен чараш кыстың Холун тудуп чораан ийик мен. Хопчу хейниң хайы-биле Холбашпайн барганым шын.
Назы четпээн демги кыстың Найыралын соора билгеш, Өскелерге «чарлап» каапкан, Өзүм-баарым карартып каан.
«Өглүг-баштыг кижи-биле Өөрүшкүзүн үлешкен» – деп, Анчыг сөстер эргим кыстың Арын-нүүрүн баксыраткан.
Ховар кыс ам тускайланган... Хоорайда эвес-даа бол, Сыннар ажыр күжүр менче Чылыг холун сунганзыг-даа. Шүлүктү езулуг-ла онза сорунзалыг кылыпкан сөөлгү ийи одуругнуң чылыг тыныжы кижиниң хөлүйген хөөнүн чайгаар-ла часкарып кээр. Бүтпээн ынакшыл чүгле чырык муңгарал арттырып каар эвес-ле болгай. Ооң соо кандыг-даа болгулаар. Бирде, ол аактыг кударал-даа болур-ла. * * * Сыылаан дүвү соңгам соктаан, Сылдыстыг дээр көзүлбестээн. Арагачы херээжен мээң Ажыым ажып ыглаанзыг-даа.
Эрткен дүне шуурган эвес, Ээргииштелип дүвүленген Кударалың меңээ келгеш, Куспаан дөгеп хонганзыг-даа. А «Күскү кударалда» ынак кижизинден чарылгаш, аңгы чоруурунуң, өске амыдырал тударының кайы хире бергези, чүгле ботка эвес, шак ол «кадыг чолга кызаттырган дулгуякка-даа» халалыы, салым-хуунуң аайы-биле кады чурттай берген улустуң аразында көзүлбес дүрбүүшкүннүң акшып орар назынның кударалы-биле холушкаш, бүдүү дендей бергилээри илереттинген. КҮСКҮ КУДАРАЛ Хүлүреди дагжаан бүрү Хүн, дүн дивейн дүжүп туру. Эзир куш дег эрес үем Эглип келбес, ырап бар чор.
Ханы ынак эргимимни Хары кижи чарып алган. Харылзаавыс удазыны Каш чыл четпейн үстүп калган.
Харым шала дөгүй бээрге, Кадыг чолга кызаттырган Дулгуякка дужуп алгаш, Турам-биле чурттай бээр мен.
Ынчалзажок күжүр чүрээм Ынакшыл чок кайын шыдаар. Назы-харны ылгай көрбес Нарын мөңге тывызык ол. А «Өскерлиишкин» деп шүлүктүң төнчү строфазы шынчы эвес ынакшылдың уржуу хайга чедирерин көргүскен. …Алыс боттуң турум чаңын Анай-карам биле тура, Өске хейниң куспаандыва Өөрүшкүлүг шурай берген... Өглүг кижи өскерлирге, Өлгенинден дора чүве. «Чараш херээженге» деп шүлүкте хөй оолдар аразынга азып чорааш, алызы барып ашак чок арткан кыс кижиниң амыдыралының дүшкүүрлүг байдалын көргүскен. Ооң сөөлгү дөрт одуруунда шүлүкчү бодунуң камныг аргазы-биле ооң чааскаанзыралын чуруп бижээни бир тускай. Ынчалза-даа амга чедир Бот-ла хевээр чурттап чор сен. Ыржым ай-ла сээң-биле Бодал солчуп хонуп тур боор. Ынакшылда назы чок дижир, а хүннээшкинде база ындыын, бо ийи сеткиишкинниң тудуш чаңгызын шүлүкчү мынчаар шинчип көрген. * * * Кызыл хүнде сериин болгаш ыржым болгай. Кырган улус хүннешпес деп бодап чордум. Ындыг эвес чүве чорду. Часкан-дыр мен. Ынакшылдың чалбыраажы кыпкан хүнден Чүрек бүрү сокпастааже шынны хынап, Шүү ышкаш частыр дээрзин билип алдым. М. Доржунуң орайтадыр бижиттинген ынакшыл лириказы канчаарга-даа сеткилдерге арыг чырык хөөннерни оттурарын уламчылап келгенин дараазында ийи шүлүк бадыткап болур. «Карактажыгда» ынакшыл – найырал деп билиишкиннерниң чоогу, «ийизи», а «Уруг эжим дааранып ор» деп шүлүкте метафоралар дузазы-биле кыс кижиниң чаяакчы, ие шынарын тыва амыдыралдан алган, чер, дээр, хүн, иени каттыштырган онза уран чурумалга көргүскен. КАРАКТАЖЫГ Сээң биле мээң тыным Ийи аңгы үстүр-даа бол, Сээң биле мээң чүрээм Ийистер дег найыралдыг.
Амыдырал шылгалдазы Бисти ынчаар чоокшулаткан. Арын-нүүрнүң дээжизи Бисти ынчаар кижизиткен.
Чырык черни соңнуг-мурнуг Кааптарывыс билдингир бол, Шын деп сөстү аргашпышаан, Карактажып чоруул, сарыым.
УРУГ ЭЖИМ ДААРАНЫП ОР Уруг эжим бодамчалыг дааранып ор. Ужукта ине самнап, ойнап турганзыг-дыр. Чычыы пөстү хөлбеңнеди чадыптарга, Сылдыстыг дээр сагыжымга чуруттунду.
Частың эрте шончалайы бажын чайып, Саарыгда эштип, чунуп орган ышкаш, Эргимимниң шырайында хүлүмзүрүг Эртенги хүн чылыг, чымчак херели-ле.
Ине биле үжүк ийи демниг-даа бол, Ишчи холдар башкарарын көрүп ор мен. Эргижирээн черниң кырын ынак сарыым Эде даарап, чаартып орган ышкаш болду. М. Доржунуң өске-даа шүлүктери, шүлүглелдеринде ховар эртине – шүлүк чогаалының арыг, холга кирбес бүдүмели бар дээрзинге чигзиниг чок.
Н.Ш. Куулар, М.А. Күжүгет. "АМГЫ ТЫВА ШҮЛҮК ЧОГААЛЫНЫҢ САЙЗЫРАЛЫ" деп өөредилге номундан.
|
|
|
|